جەلال مەلەکشا؛ دوو جیهان و دوو زمان
یونس ڕەزایی
.
“وەرز، وەرزی زەردی پاییزە
ئاسمان، دڵتەنگ و بێدەنگ و زەوی سارد و خەفەت‌هێنە
هەر دەڵێی تۆوی مەرگ وەر بووە بەسەر
عومری سەوزی جەنگەلی پیردا
هەر وەکوو ئەسرین، لە گوێنی ئەو کەسەی ژیوان لە کاتی تاڵی گیانەڵڵا.
دادەچۆرێتن لە چاوی جەنگەڵا
ئەسرینی زەرد و سووری بێدەنگی گەڵا.
وا هەتاو بێ هێز، هەر بە چەشنی دوا بزەی سەردار
ئەو دەمەی تێک‌دەشکێ کات و سەردەمی شێوان،
دوای برین و خوێن و
تێکشکانی لەشکری دەیخاتە سەر لێوان و…
هه‌ندێ ده‌سته‌واژه و زاراوه هه‌ن که به‌رده‌وام دووپات ده‌بنه‌وه و جاری وایه به هۆی دووپات‌بوونه‌وه‌وی له راده‌به‌ده‌ری مه‌به‌ست‌مه‌ند و بێ‌مه‌به‌ستیان، یا له واتای سه‌ره‌کی خۆیان دوور ده‌که‌ونه‌وه، یان ئه‌وه‌ی واتایه‌کیان بۆ داده‌تاشرێ که له جه‌وهه‌ری سه‌ره‌کی ده‌سته‌واژه یان زاراوه‌که دووره. نه‌سلی پێشوو، به‌ره‌ی به‌ر له ئێستا، ئه‌ده‌بی به‌ره‌نگاری و زۆر بابه‌تی دیکه، نزیکه‌ی دوو ده‌یه‌یه له لایه‌ن که‌سانی جوداواز و به توانا و تێگه‌یشتنی جوداوازه‌وه دووپات بوونه‌ته‌وه. نه‌سلی به‌ر له ئێمه و به‌ره‌ی به‌ر له ئێستا، به تێگه‌یشتنی من له زۆربه‌ی ئه‌و نووسراوانه‌ی دیتوومن واتایه‌کی جگه له‌و ئاماژه‌یه‌یان نییه؛ کۆمه‌ڵێک نووسه‌ر و شاعیر هه‌بوون، که ئێمه له ئه‌ده‌بیات‌دا چ پێوه‌ندی‌مان به نووسین و شێوازی بیر و روانگه‌ی ئه‌وانه‌وه نییه و به‌و شێوه‌یه ئێمه نه‌سلی نوێ و به‌ره‌ی تازه‌ین و ئه‌وانیش ئه‌گه‌ر سووکه‌ڵه کارێکیان کردبێ ئه‌وه ئێمه ئاگاداری‌یه‌کی وامان لێی نییه. بۆ واتای ئه‌ده‌بی به‌ره‌نگاریش که زۆر دووپات بووه‌ته‌وه، دیسان مه‌به‌ستێکی زۆر و که‌م نزیک له‌و واتایه‌ی پێشوو له گۆڕێ دایه. واته ئه‌ده‌بیاتێک که له قۆناخێکی تایبه‌ت‌دا، به هۆی بارودۆخێکی سیاسی تایبه‌ته‌وه سه‌ری هه‌ڵدا و ئێستا کارکردی خۆی له ده‌ست داوه و چۆته ناو لاپه‌ڕه‌کانی مێژووه‌وه. زۆرتریش واتاکه‌ی به‌ره‌و ئه‌و به‌ستێنه بردراوه که ئه‌ده‌بیاتێکه له ده‌قه‌کانی‌دا، نووسه‌ران به نووسین به‌ره‌نگاری نه‌یارانی گه‌لی خۆیان ده‌بنه‌وه و پشتگیری لایه‌نه‌کانی پێوه‌ندی‌دار به‌و کێشه‌یه‌وه ده‌که‌ن. لێره‌ش‌دا من هه‌ر دوو بۆچوونه‌که‌م پێ ناته‌واوه. واته نه ماوه‌ی ئه‌و جۆره له نووسین به‌سه‌رچووه و نه ئه‌ده‌بی به‌ره‌نگاریش ته‌نیا له‌و چوارچێوه‌یه‌دا به‌رته‌سک ده‌بێته‌وه.
له لایه‌کی دیکه‌شه‌وه پێم وا نییه که‌سانی به ته‌مه‌ن پیرتر و به نووسین به‌ئه‌زموون‌تر له ئێمه، که ئێستاش خه‌ریکی نووسینن، هیچ پێوه‌ندی‌یه‌کی راسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆیان به کار و بیرکردنه‌وه و شێوه‌ی روانینی ئێمه‌وه بۆ ئه‌ده‌بیات نەبێ. بارێکی دیکه‌ی ئه‌و وته‌یه ئه‌وه‌یه؛ نه‌سلی به‌ته‌مه‌ن و به‌ئه‌زمون‌تر کاریگه‌ری ئه‌رێنی یان نه‌رێنی‌یان له سه‌ر به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی و روانگه‌ی ئه‌ده‌بی ئێمه هه‌بووه و کاریگه‌ری‌یه‌که‌یان به هه‌ر باردا لێک بده‌ینه‌وه، مانای وایه ئه‌وان له دونیای فیکری ئێمه‌دا حوزوریان هه‌یه و ناو و نووسینیان له لاپه‌ڕه‌کانی مێژوودا به‌و واتایه‌ی که ده‌بێ وه‌لا بندرێن؛ تۆمار نه‌کراوه. چون ناتوانین بڵێین داهێنان له چاخێک‌دا بوونی هه‌یه و که رۆڵی خۆی گێڕا پاش سه‌رده‌مێک ده‌سپێردرێته لاپه‌ڕه‌کانی مێژوو و بایه‌گانی ده‌کرێ و نه‌سلێکی تازه بێ ئاوڕدانه‌وه له بناخه‌یه‌کی له‌وه پێش داڕێژراو، کارێکی نوێ ده‌ست پێده‌کاته‌وه که رابردووی هه‌ر بۆشایی‌یه. داهێنانی نوێ، زمانی به‌هێز و فۆڕمی تاقی نه‌کراوه، وێڕای ئاگاداری له توانایی زمانی و فۆڕمی و واتایی، ده‌قی به‌رهه‌م‌هاتووی به‌ر له ئێستا؛ واتای لێک‌گرێدانه‌وه‌ی ئه‌زموونه‌کان و تازه‌تر کردنه‌وه‌ی روخسار و ناخ و ناوه‌رۆکی ئه‌ده‌بیاتیشی لە ناخ دایە.
له شێعری کوردی‌دا که تا ئێستا به هه‌ڵه و هه‌ڵبه‌ت به ئه‌نقه‌ست به سه‌ر دوو ئاقاری شێعری کوردی رۆژهه‌ڵاتی‌کوردستان و شێعری کوردی باشووری‌کوردستان دابه‌ش‌کراوه، ئه‌و به‌هه‌ڵه‌چوون یان به‌هه‌ڵه‌دابردنه، سیمایه‌کی زۆر زه‌ق‌تری هه‌یه. یه‌که‌م ئه‌و دابه‌ش‌کردنی نه‌سل و به‌ره ئه‌ده‌بی‌یانه زیاتر به‌و مه‌به‌سته کراوه که نیشان بده‌ن گرووپ و تاقمێک له نووسه‌ران ماوه‌ی به‌رهه‌مه‌کانیان به‌سه‌رچووه و بوونی ئه‌و به‌رهه‌مانه له ئێستا دا پێویستی‌یه‌کی ئه‌وتۆی نییه. دووهه‌میش ئه‌وه‌ی؛ کاتێک کوتیان شێعری کوردی باشوور یان رۆژهه‌ڵاتی کوردستان، هه‌ر کام له‌وانه‌ش ئاماژه‌ی واتایی تایبه‌تی خۆیان هه‌یه و به داخه‌وه له لایه‌ن نووسه‌ران و شاعیرانی رۆژهه‌ڵاتی‌شه‌وه په‌ره‌ی پێ‌دراوه. شێعری کوردی لای ئه‌و تاقمه واته شێعرێک که له باشووری کوردستان و له لایه‌ن شاعیرانی گه‌وره و داهێنه‌ری ئه‌وێوه به‌رهه‌م‌هاتوون و له دابه‌شکاری‌یه شێعری‌یه‌کانی کوردی‌دا، پشکی شاعیرانی رۆژهه‌ڵاتی ون و نادیاره و یه‌ستا ئه‌و ئاسته‌یان بۆ قایل نین که نێویان بێته نێو نێوان. واته ئه‌و تاقمه که هه‌ندێکیان دڵسۆزانه‌ش ره‌نگه حه‌ول بده‌ن مێژوویه‌ک بۆ ئه‌و به‌رهه‌مانه ساز که‌ن، ده‌یانهه‌وێ به گشتی هێڵێکی جیاکه‌ره‌وه له مابه‌ین ئه‌و به‌رهه‌مانه‌دا بکێشن و … ئه‌و بابه‌ته باسێکی یه‌کجار ته‌سه‌ل هه‌ڵده‌گرێ.
مه‌به‌ست له‌و نووسینه به لاڕێ‌دابردنی خوێنه‌ر نییه، راست لێره‌وه ده‌مهه‌وێ باسی ئه‌وه بکه‌م، له سه‌ره‌تای شۆڕشی گه‌لانی ئێرانه‌وه، به‌رهه‌می تاقمێک شاعیر و نووسه‌ر له گۆڤار و رۆژنامه‌کانی کوردستانی ئێران‌دا بڵاوبوونه‌وه که له سازکردن و پێکهێنانی روانگه‌یه‌کی ئه‌ده‌بی له‌و جوغڕافیایه‌دا رۆڵی کارایان هه‌بووه. ئه‌و تاقمه به هۆی ئه‌وه‌ی یه‌ک و دوان نین و هه‌موو ئه‌و شاعیر و نووسه‌رانه ده‌گرێته‌وه که له گۆڤاره‌کانی سروه و ئاوێنه و … بابه‌تیان بڵاو ده‌بۆوه، هه‌ر بۆیه تا لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی وردتر له ناوهێنانی ره‌مه‌کی‌یان خۆ ده‌بوێرم و لێره‌دا ته‌نیا ئاماژه به ناوی کاک جه‌لالی مه‌له‌کشا، یه‌کێک له‌و شاعیر و نووسه‌رانه ده‌که‌م.
جه‌لالی مه‌له‌کشا شاعیرێکی ئاگادار له ئه‌زموونه شێعری‌یه‌کانی کوردی و فارسی و چیرۆک‌نووسێکی به‌توانایه، که ماوه‌یه‌کی دوور و درێژه به‌رهه‌مێم له گۆڤاره‌کان‌دا خوێندۆته‌وه و له‌و دواییانەش‌دا کتێبیم دیوه. هه‌ر به هۆی ئه‌و به‌رهه‌مانه‌شی‌یه‌وه ده‌زانم کاری ئه‌ده‌بی ئه‌و چه‌نده ره‌گاژۆی گه‌یوه‌ته سه‌رچاوه‌کانی ئه‌ده‌بی پێش خۆی و چه‌نده‌ی ئاگا له ئه‌ده‌بی جیهانی بووه و ئاکامی ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ی له‌و دوو بواره‌دا، بۆ شاعیرانی له خۆی که‌م‌ته‌مه‌ن‌تر چ بووه.
بارودۆخی سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تی کوردستانی ئێران-که پێوسیت نییه له‌و کورته نووسینەدا شی بکرێته‌وه، وای کردبوو شه‌پۆله‌کانی نوێ‌کردنه‌وه‌ی شێعر دره‌نگ‌تر بگاته ناو شاعیران و نووسه‌رانی ئێره و کتێب و به‌رهه‌می کوردی به نه‌فه‌سی کهمتر تازه‌گه‌رانه‌وه بنووسرێ و به‌رهه‌م بێ. ئه‌گه‌رچی شاعیرانی داهێنه‌ری وه‌ک سواره و هاوڕێکانی کارێکی مه‌زنیان له‌و بواره‌دا کردبوو، به‌ڵام ئه‌زموونی ئه‌وانیش تا ماوه‌یه‌کی دوور و درێژی دوای خۆیان بڵاو نه‌بۆوه. سه‌رچاوه‌ی خوێندنه‌وه‌ی شاعیران و نووسه‌رانی ئێره یه‌که‌م: ده‌قی شێعری که‌سانی وه‌ک گۆران، هه‌ردی، شێرکۆ، په‌شێو، له‌تیف هه‌ڵمه‌ت، ره‌فیق سابیر، ئه‌نوه‌ر قادر و به هۆی بڵاو نه‌بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌کانیان به شێوه‌یه‌کی کهمتر سواره و چاوه و … بووه و دووهه‌م به‌رهه‌می شاعیرانی ناوخۆ که نه به‌شێوه‌ی کتێب، به‌ڵکوو وه‌ک تاکه شێعر له گۆڤاره‌کان‌دا بڵاو ده‌کرانه‌وه و کاریگه‌ری تایبه‌تی خۆشیان هه‌بووه. له‌و سه‌رده‌مه‌دا جه‌لالی مه‌له‌کشا ناوێکی دیاری ناو زۆربه‌ی گۆڤاره کوردی‌یه‌کان بوو و شێعری ئه‌و وه‌ک شاعیرێکی به‌ئه‌زموون که هه‌م ئاگای له ئه‌ده‌بی فارسی بوو، هه‌م له رێگای زمانی فارسی‌یه‌وه ئاگای له ئه‌زموونه‌کانی شێعری جیهانی بوو، نه‌فه‌سێکی تازه‌گه‌رانه‌ی له‌و ئاقاره وه‌رگرتبوو، له لایه‌کی دیکه‌شه‌وه ئاگاداریی ئه‌و شاعیره و هاوڕێکانی له شێعری کوردی، ده‌لاقه‌یه‌کی بچووک بووه بۆ گوێزتنه‌وه‌ی به‌شێک له ئه‌زموونی زمانی و مانایی شاعیرانی داهێنه‌ر و خاوه‌ن کتێبی شێعری نوێی کوردی، که ژینگه‌یان باشووری کوردستان بووه.
جه‌لالی مه‌له‌کشا و هاوڕێکانی جودا له‌وه‌ی ئه‌و پرده دڵنیایه بوون بۆ راگرتن و په‌ره‌پێدانی روانگه‌یه‌کی نوێ بۆ شێعر و چیرۆک له کوردستانی ئێران، نه‌شیان‌هێشت که‌له‌به‌رێکی وا بکه‌وێته به‌ینی ئاستی شێعری کوردستانی ئێران و کوردستانی عێڕاقه‌وه که له زۆر نووسراوه‌دا ئاگادارانه یان نائاگایانه وه‌ک دوو ئه‌ده‌بی جودا، له شێوه‌ی ناوه‌ند و په‌راوێز باسیان لێده‌کرێ.
شیعری جەلال مەلەکشا لە زمانی ستانداردی نووسین نزیکە و هەندێک لە تواناییەکانی بن زاراوەی ئەردەڵانیشی کەڵک وەرگرتووە. بۆ وێنە دەتوانین ئاماژە بە هەندی خاڵی وەک شیوەی گۆ کردنی کار لە زاراوەی ئەردەڵانی‌دا بکەینم، ئەو حەولەشی جودا لەوەی پاراستن و بە هێز کردنی نووسراوەی ئەوی لێکەوتەوە، رچەیەکیشە بۆ شێوەی لەباری کەڵک وەرگرتن لە لایەنی بەهێزی زاراوە و بن زاراوە دەوڵەمەندەکانی کوردی و خۆ پاراستنیشە لەو لایەنەی کە زمانی سەردەست دزە دەکاتە زمانی کوردییەوە. بە کورتی لەو یادادشتەدا لە سەر هەندێک شێعری کاک جەلال دەدوێم و نووسینی تەسەلتر هەڵدەگرم بۆ دەرفەتێکی دیکە.
لە شیعری هەڵۆدا شاعیر لە فەزای دوانە لێک‌دژەکانی وەک قەل و هەڵۆ و بە شێوەیەکی مەجازی قەل/شاعیردا ماوەتەوە
لە بەشی یەکەمی ئەو شیعرەدا شاعیر چوارچێوەیەکی واتایی دامەزراندووە. بەشی دووهەم و کۆتاییش راوەستان لە بەرانبەر ئەو چوارچێوەیەیە کە هەڵبەت پێش‌بینی کردنی بەشی دووهەم جودا لە شێوەی دەربڕین و وشەکان چاوەڕوان نەکراو نییە. ئەوە تایبەتمەندی کەشی زاڵه بە سەر شیعری ئەو سەردەمەی باشوور و رۆژهەلات‌دا. بۆ وێنە هەر ئەو فۆڕمە لە زۆربەی کارەکانی پەشیو و لەتیف هەڵمەتیش دا دەبیندرێ. شیعری فەرمان لاپەڕەی ٢٣ نموونەی ئەو چەشنە دەربڕین و فۆڕمەیە کە فۆڕمی زاڵ و شێوە دەربڕینی باوی دەیەی شەستی هەتاوی بوو.
ئەوەی لەو سەردەم دا زیاتر بۆ شاعیرانی ئامادەی مەیدانی نووسین جێگای تێڕامان بوو، گرینگی دان بە راگەیاندنی پەیام و مانای شیعر بوو. بۆیە لە زۆر شیعر دا جودا لەوەی کە بە پیی پێکهاتەی باو بەشی دووهەمی شیعر وڵامێکی لۆژیکی یان جاری وایە نەرێنی بە بەشی یەکەم بوو، زۆر جار ناوی شیعر و ئاکام و واتای گشتی شیعرەکەش هەر یەک شت بوون. ئەوەش هەم تایبەتمەندییەکی شیعری ئەو سەردەم بوو هەم لە کارەکانی کاک جەلال‌دا دەبیندرێ. شتێک کە لە دوایین کارەکانی مارف ئاغایی‌دا کەمتر بەرچاو دەکەوێ. شیعری دوایین نامە لاپەڕەی ٢٨ نموونەی ئەو چەشنە کەشە ناسیاوەیە لە شیعردا.
کۆی ئەو بابەتە بەو مانایە ناهێنمە بەرباس کە گۆیا شیعری جەلال مەلەکشا نەیتوانیبێ شتێکی بۆ بەردەنگی کورد پێ بێ و وەک زۆر کەسیش پێم وا نییە تەنیا دووپاتەی زمان و فۆڕمی شاعیرانی باشووری کردبێتەوە، باس لێرەدا ئەوەیە شاعیرێک چۆن لە زەمینەی کۆمەڵایەتی و سیاسی و دەوربەری بیر و هزری پاراو دەکا. دواتر هەر ئەو کاریگەرییە دەبێتەوە هەوێنی کار و نووسینی و تەنانەت زمان و زەینی بەو فەزایە رادێ.
کاری کاک جەلال لە دوو بواری شیعری کوردی و فارسی‌دا بە چەندین هۆ شیاوی لێ ورد بوونەوەیە. ئەوەش تا رادەیەک هەم دەگەڕێتەوە بۆ کەشی زمانێک کە تێی‌دا ژیاوە و هەم بۆ فەزایەکی کۆمەڵایەتی کە بیری لێی پاراو بووە.
کاک جەلال ئەو کاتەی لە کوردستانە و شیعری کوردی دەنووسێ واتە دەیەی شەستی هەتاوی، سەردەمێکی تایبەت لە مێژوو و رووداوە کۆمەڵایەتییەکانی کوردستان بە سەر وڵات دا تێپەڕ دەبێ. ئەو سەردەمە تایبەتە خۆی خوازیاری چەشنێک هەڵوێست بووە کە بتوانێ هەم دۆخی ئەو کاتی مرۆڤی کوردی پێ دەرببڕێ و هەم بە کاریگەری وەرگرتن لە کۆی شاعیرانی پێش خۆی کە شیعری بەرپرسی کۆمەڵایەتیان نووسیوە، بەرپرسانە لەگەڵ کۆمەڵگا هەڵس‌وکەوت بکا. بەڵام هەموو ئەوانە دەبێ بە زمانێک دەرببڕێ کە کەمترین ئەزموونی بۆ دەربڕینی ئەو فەزایە بە شێوەی نوێ پێکراوە.
لە باشوور ئەزموونی لەتیف هەڵمەت و پەشێو سەرچەشن یان هاوشانی باش بوون بۆوەی کەسانی وەک کاک جەلال خۆیان لەگەڵیان هەڵبسەنگێنن. زمان ئەوەندەی پەل‌وپۆ نەهایشتووەتە باسەکانی جودا لە سروست و لە هەندێک بابەتی سەمبولیک نەترازاوە. بۆیە هەر کام لەوانە هەندێک لەو واتایانەیان بە شێوەی دیکە دەربڕیوە و هەر کامیش بەقەدەر توانایان هەنگاوێک ئەولاتر ویستوویانە شتێکی دیکە وەسەر ئەو ئەزموونانە بنێن. بە رای من کاک جەلال کەمتر لە شیعرە کوردییەکانی‌دا حەولی لەو بابەته‌ی داوە و زیاتر شێوەی واتاسازی بەلایەوە گرینگ بووە. ئەو واتاسازییەش دیارە بە یارمەتی ئەو توانا زمانییە کراوە کە تا ئەوکات زمانی کوردی هەیبووە.
لە شیعرە فارسییەکانی‌دا کە وێدەچێ لە شوێنیک جگە لە کوردستانیش نووسرابن، هەرچەند مەرج نییە شوێنی نووسرانی شیعرەکە شوێنێک جگە لە کوردستان بووبێ، بەڵام کاتێک بە فارسی دەنووسێ بە رای من کۆمەڵگای بەردەنگانی ئەو پانتایی زمانێک کە تێی‌دا بیر دەکاتەوە و ئەو فەزا کۆمەڵایەتی و سیاسییەی تێی‌دا دەژی، جۆرێک بیری کۆمەڵاتی و سیاسی و ئەدەبی لەو دا ساز دەکا کە جودایە لە کەشی شیعرە کوردییەکانی. ئەوانە ئەگەر بەشێک لە هۆکارەکان بن، کراوەیی زمانی فارسی ئەو کات بە نیسبەت ئەزموونە زمانی و واتاسازییەکان و شێوەی فۆڕمەکانی زمانی فارسی و … وایکردووە کە تەنانەت لەو شیعرانەدا کە هەر بۆ دەربڕین و لەبەر یەک رانانی دوانە لێک‌دژەکانی کە پێشتر باسمان کرد دەکاری کردوون، چەشنی تەعبیرە زمانییەکانی نوێ و رازاوە و جوانتر بن.
وەرز، وەرزی زەردی پاییزە
ئاسمان، دڵتەنگ و بێدەنگ و زەوی سارد و خەفەت هێنە
هەر دەڵێی تۆوی مەرگ وەر بووە بەسەر
عومری سەوزی جەنگەلی پیردا
هەر وەکوو ئەسرێن لە گوێنی ئەو کەسەی ژیوان لە کاتی تاڵی گیانەڵڵا.
دادەچۆرێتن لە چاوی جەنگەڵا
ئەسرینی زەرد و سووری بێدەنگی گەڵا.
وا هەتاو بێ هێز، هەر بە چەشنی دوا بزەی سەردار
ئەو دەمەی تێک‌دەشکێ کات و سەردەمی شێوان،
دوای برین و خوێن و
تێکشکانی لەشکری دەیخاتە سەر لێوان (و …)
ناوی شیعرەکە ناوێکی ئاشنایە. هەڵۆ؛ کە پیش ئەو مامۆستایان هەژار و سوارە کردوویانەتە کوردی. بە پێی سەردەم و توانستەکانی زمانی کوردی و ئەو رادەیەی ئەو زمانە تا ئەوکات کاری پێکراوە و هەڵبەت فەزای کایە زمانی و جوانیناسییەکانی باوی ئەو کات هەر دوو هەڵۆی پێشتر نووسراو بوونە دوو دەقی ناسراو و بە پێز لە زمانی کوردی دا. بەڵام جیلی جەلال مەلەکشا کەمیان بوونە درێژەدەری رێگای سوارە و رێگایەکی دیکەیان هەڵبژارد؛ ئەویش نزیک بوونەوە لە شیعرێکە کە لەسەر بناخەی برگە بەندی شێعری پێشووی کوردی دامەزاروە، ئەو میراتەش لە کەسانی وەک گۆرانەوە بۆ شاعیرانی پاش ئەو به جێما. بەڵام لەو شیعرە فارسییە دا کە لەسەر شێوەی بڕگەبەندی نیمایی دامەزاروە، زۆر تەرکیب و تەسویر هەن کە تا دەیەیەک دواتریش نایەتە نێو شیعری شاعیرانی رۆژهەڵاتی کوردستانەوە.
جودا لەو ئەزموونانە هەر دەیەی پەنجای هەتاوی، جەلال مەلەکشا شیعری فارسی وای هەیە کە لەگەڵ دەقە شیعرییەکانی ئەو کاتی کوردی مەودایەکی زۆریان هەیە. لە لایەکی دیکەشەوە لەگەڵ دەقەکانی ئەو دەمی زمانی فارسی یەکجار لێک نزیکن. ئەو شیعرانەی کە ئەگەر لەگەڵ رەوتەکانی شیعری فارسی بەراوەردی بکەین ئەزموونێکە لە مابەین ئەزموونەکانی شیعری شەپۆلی نوێ و شیعری سپی‌دا.
“پادگانی وەرز”
گوتیان بنوو
کات کاتی بێدەنگییە!
یەستاش لە گۆشەی دڵی ئەمن‌دا
نوورێک هەیە
کە چاوەکانم بۆ زیت مانەوە هان دەدەن.
یەستاش دەنگی ناسیاوێکی کەون
وشەی هیوا
وەک ترپەی دوور و درێژی دڵم
وە لەرین دەخا.
ئەوە کەڵەشێرێکە
لە سەر لقێکی داری شەو
لە بێدەنگێکی سووردا… دەیهەوێ بخوێنێ
گوتیان بنوو
کات کاتی بێدەنگییە
بەڵام من چاوەکانم هەر زیتن
تا نەشتەر لە سەر بارستای شەو دانێم.
ئەو جیاواز بوونە، ئاکامی ئەزموون کردنی کەشی بیر و فۆڕم و زمانی شیعری فارسی سەردەمی خۆیەتی و لەو کەشەدا و هاوشانی ساعیرانی ئەو کاتی فارس ئەویش بە زمانی ئەوان و تەنانەت هاوئاست لەگەڵ ئەوان دەقی بەرهەم هێناوە. ئەوە تواناییەکە خوێندنەوەی ئەو بۆ سەرچاوەیەکی جودا، بە شیعری ئەوی بەخشیوە. بۆ وێنە لە شیعری “شاری بێ‌ناسنامەم دیت” دا، ئەگەرچی ئەو شیعرە لە دەیەی پەنجای هەتاوی دا نووسراوە و لە باری فۆڕم و زمانەوە شیعرێکی نوێیە، بەڵام لە بەندی کۆتایی دا بە شێوەیەکی کاڵ، کاریگەری دەربڕینی سوهرابی سپێهری دەبینین، ئەگەرچی جۆری نیگای جەلال و سوهراب بۆ جیهان و شیعر زۆر لێک جودایە، لێرەدا مەبەست نزیکایەتی لە دەربڕین بۆ دۆزینەوەی زمانێکی تازەیە.
“شارێکی بێ ناسنامەم دیت”
شارێکی بێ ناسنامەم دیت
بۆنی توندی ئاسن دەشنییەوە
خەڵک،
شەپۆلی بێدەنگی خەڵک
لە بەستێنی دوور و درێژی بێهۆدەیی‌دا دەخوشین
دەمی هەر کەسێک قوفڵێکی پێوە
کلیلەکانیش
بە قولاپی باتوونی پاسەوانەکانەوە هەڵواسراو.
لە راستەڕێی شەقامی زۆر گەورەی شاردا
لە سەر سینگی پڕ یاوی قیرەتاو
رەنگی سوورم دیت
وەک سوورە گوڵێک
دەستی تاوانباری وەرز لێی کردبۆوە.
لە کەسێکم پرسی
لە زەنا زەنای رەنگە زەردەکان‌دا
ئەو سووراییە مانای چییە؟
شەپۆلێکی روون
تاڵاوی بێدەنگی چاوەکانی شلوێ کرد
بێدەنگ گوتی:
ئەوە خوێنی باڵندەیەکە
کە دەیوست لە سنووری قایمی وەرزەکان تێپەڕێ.
***
هاوار مردبوو!
تەنیا دەنگ،
دەنگی دوایین زیندووەکانی ساڵی شەڕ بوو
کە ئێستا مەستانە
لە سووچە تاریکەکانی مەیخانەی شاردا
بە گوێی ترساوی خەراباتیان‌دا دەچرپێنن
دەستە گەورە و سادەکان
کە سەردەمیک
دەستی شەڕ بوون
ئیستا کورت دەبنەوە لە رستەکانی بەنگ و وافووردا
مێشکە روونەکانی سبەی
لە گەڵ قوڵپەی ئەلکۆڵ دەکوڵین!
نامۆیانە دەگەڕام
رێبواران وشەی ئاسنییان لە مابەین‌دا لە هات‌وچۆدا
ئەو کاتەی من
شیعری سەوزی خۆم خوێندەوە
هەموویان قا قا پێکەنین!
ئەو کاتەی من
باسی پێدەشت و شنە و ساکاریم کرد
هەموییان قا قا پێکەنین
ئەکاتەی من
گەشاوەیی ساکاری دێهاتییانەی خۆم لێکدەداوە
گشت پێکەنین.
کۆمەڵناسێک
لە دەفتەری بیرەوەرییەکانی‌دا نووسی؛
ساویلکەیەک لە شاردایە.
نامۆیانە دەگەڕام
کەس کەسی نەدەناسییەوە
هەر کەسیک نوشتاباوە
نەشتەرێک لە ئیسقانی‌دا دەشکا.
بۆنی ئاسن دەشنییەوە
بۆنی توندی ئاسن لە لای رۆژئاواوە دەشنییەوە.
شاعیرێکم دیت
لە جۆگەیەکی پڕ قەوزە
لە وشە دەگەڕا
پیاوێکم دیت
دارێکی وشکەڵاتووی دەناشت و
لە سەر لاپەڕەی خولیاکانی
وێنەی فێنکی سێبەرێکی دەکێشاوە.
رووناک‌بیرێکم دیت
بە کتێبیکی مێژووی فەلسەفەوە
لە بەر هەیوانی مەیخانەیەک نزای دەکرد.
لەشی ئەوینیشم دیت
لە کۆڵانەکانی پودر و ماتیک‌دا
بۆگەن ببوو و
لە ناخەوە هەڵدەپرووکا
***
سەرەڕای هەموو ئەوانە
جاری وابوو قیژەیەک
چنڕووکی لە پێستی ئەستووری شەو دەگرت
دەنگی سەوزی کوێستان و
حیلەی سەرکێشی ئەسپەکەم
ئۆقرەی لە رووحم هەڵگرتبوو.
(١٣٥٣ تاران)
ئەو کۆمەڵە ئەزموونە نیشان‌دەری ئەوەن جەلالی مەلەکشا هەم ئاگای لە ئاڵ و گۆڕەکانی شێعری فارسی سەردەمی خۆی بووە و هەنگاو بە هەنگاو لەگەڵیان هاتووە، هەم دەلاقەیەکیش بووە بۆ شێوە دەربڕینێکی جیاوازی دەروەست لە زمانی کوردی لەو بەشەی نیشتماندا. لە درێژەی ئەو نووسینەدا ئاوڕ لە کاریگەری کەشی سیاسی و کەڵکەڵە کۆمەڵایەتییەکان لە شێعری کاک جەلال دەدەمەوە …