شاعیری ساڵەکانی درووشم!
نووسینیکی کورت سەبارەت بە ئەزموونە شیعرییەکانی “بێهزاد رەحیمی سەننەدەج”
شوعەیب میرزایی
.
مردی
کاتێ…
دەستی گەرمی
رێگای ئەستێرە پۆشت
بەردا
مردی!
لەم سەردەمی شەڕی مەجازی و نا مەجازییەدا کە گەورەترین و چووکەترین کارەساتەکان (مەگەر کارەساتی بچووکیشمان هەیە؟) تەنیا بە ستەتووس و دانانی وێنە و پۆستێکی تلگرامی تیمار ئەکرێ، شێعر بووە بە شۆخی ترین گەمەی پانتای ئەدەبی کوردی و گوایە هەر کەس زۆرتر هەوڵ بدات نووسینەکانی لە کەناڵ و تۆرە جۆربەجۆرە کۆمەڵایەتیەکاندا بڵاو بکاتەوە سەرکەوتووترە و کۆمەڵێ دەستە و تاقمی لاوەکی ئەدەبی بەم جەوی ناتەبای مەجازییە خەریکن بەرساختێ لە خۆیان و شیعر و هونەر درووست ئەکەن، هێشتاکە هەر چەند دەگمەن بەڵام هەن شاعیرانێک کە خەڵوەتی (کیاروستەمیی) خۆیانیان هەیە و بە دوور لەم مشتوومڕە ناپرۆفشناڵە ساڵگارێکە بە دیار و بە دەردی خۆیان و شیعریانەوە دانیشتوون و خەریکی ئەزموونی تاکەکەسی خۆیانن و رەنگە بە لاچاوێکەوە و بەتاقەت، چاوەڕێ فەزایەکی رەخنەیی جیدین کە ئاوڕ لە بەرهەمەکانیان بداتەوە و هیج کات بەرهەمەکانیان بە شوێن خۆیاندا بۆ ناو کۆڕ و کۆبوونە مەجازی و حەقییەکان نەکێشاوە و بەرهەمەکانیان لە پێشەوەی خۆیان رێیان کردووە.
بێهزاد رەحیمی سەنەندەج یەکێ لەو شاعیرە گرینگ و پەراوێزکەوتووانەی ساڵەکانی شەست و حەفتا (کۆچیی هەتاویی) و ئێستاشە کە بە کۆمەڵێک هۆکار لە لایەن فەزای رەخنەی ئەدەبی کوردییەوە ئاوڕێکی شیاو لە کارەکانی نەدراوەتەوە و لەم ئاوڕنەدانەوەیەش چەندە ژیانی تاکەکەسی خودی ئەم شاعیرە هۆکار بووە، چەند ئەوەندە فەزای ئەدەبییاتیی کوردستان. راستە نەبوونی رەخنە وەک گوفتمانێکی بەردەوام و پرۆفشناڵ یەکێک لەو هۆکارە سەرەکیانە بووە بەڵام لەو دەگمەن شووێنانەیش کە چەن کەسی رەخنەگر سەرقاڵی خوێندنەوە و نووسین لە سەر دەقە شێعرییەکان بوونە زۆر بە کەمی کەسیان لە سەر شێعرێکی جیددی و هاوکات کاریگەر هەوڵی ناساندن و تاوتوێ کردنی داوە و ئەمە بەو قەناعەتەمان ئەگەیەنێ کە بەشێکی زۆر لەو کەسانەی وەک رەخنەگر بە گوێرەی داهێنان و تازەگەری و… کارییان کردووە زۆر کەمتەرخەم بوونە و زۆرتر لە ژێر کاریگەریی ئەو هەژمۆنییە زاڵ و باو و باوک سالارەدا سەرقاڵ بوونە و بە تماشاکردنێکی زۆر سادەوە ئەبینین لە هەر کوێدا داهێنانی راستەقینە و دەقی جیددی ئامادە بووە، رەخنە بوونی نەبووە.
کەم نین ئەو کەسانەی کە خاوەنی کۆمەڵێ تازەگەری و داهێنان و پێشنیاری ئەدەبین کە یان هەر لەسەر بەرهەمەکانیان هیچ نەنووسراوە یان زۆر کەم نووسراوە یان ئەوەی کە نووسراوە شیاوی بەرهەمەکانی ئەو بەرێزانە نەبووە.
بێهزاد رەحیمی یەک لەو کەسانەیە کە بێگومان بە ئەنقەست پشت لە دەقی ئەکرێ و بە زۆرەملێ ئەو فەزا ناشرینە هەوڵی داوە کە بەرهەمەکانی نەبیندرێت، هەرچەن بە خوشحاڵییەوە زەمان (نیما) هەمیشە بە درووستی و لە شوێنی شیاوی خۆیدا راستیەکان نیشان ئەدا. لە سەرتای ئەم نووسینەدا باسی هۆکاری گرینگبوونی دەقەکانی رەحیمی ئەکەم هەرچەن لە سەر ئەو بڕوایەم لەم نووسینەدا چەندە هەوڵی نیشاندانی دەمووچاوی شیعریی نووسەری “ئەوین دووریاگە بە گیانما بدەم ” هەر بەو ئەنازەیەش دوور ئەکەومەوە لەو باسە و هیوادارم ئەمە دەستپێکێ بێت بۆ چوون بۆ ناو دونیای شیعری بێهزاد رەحیمی و لە داهاتوودا تێروتەسەلتر لەسەر ئەو دونیا شیعرییە لە قەوارەی چەن وتاردا باسی لایەنە پۆزتیڤ و نێگەتیڤەکانی شیعری ناوبراو بکەم.
کارەسات – دەق – شاعیر
یەکێک لە گرینگترین و هاوکات پۆزێتیڤترین لایەنەکانی دەقی “رەحیمی” هەڵوێست و ڕیسپانسی ناوبراو بەرانبەر بە کارەساتەکانی دەیەی شەست و حەفتای کۆمەڵگای کوردستانە کە ئەمە بە رای من گرینگترین خاڵیکە کە رەحیمی لە شاعیرانی هاوپەنا و و هاوچەرخی خۆی (تکایە بیر لە ئاگامبن مەکەنەوە) جیا ئەکاتەوە. لە یادداشتێکدا کە ساڵی ١٣٩٠ ی (کۆچیی هەتاویی) لە زانکۆی پەیامنووری سنە خوێندمەوە، باسی ئەوەم کرد کە شێعری کوردیی بە گشتی کاتێ بە کارەسات ئەگات یان لاڵ دەبێ یان دەس بە رۆرۆ کردن ئەکا و خۆی ئەڕنێ و ئەمەش بە گشتی بە دەمووچاوی شیعری کوردییەوە دیارە و بە ئاوردانەوەیکی سادە بۆمان دەرئەکەوێ هەر کات کارەساتێک لە هەر چەشن لەو کۆمەلگا روو ئەدا، کۆمەڵی شاعیر و نووسەر دەست بە نووسین ئەکەن و سۆنامییەکی سەیر لە شیعر و چیرۆک و… هەڵئەستێ و گوایە تا کاتێ کارەسات بوونی هەیە شاعیرێکیش ئامادەیە تا بە زمان و فورم و ناوەرۆکیکی بەردەستی و ڕووکەش ئەم کارەساتانە بگێڕیتەوە و ئەگەر کارەسات نەبێ لە پڕدا ئەو فەزایەش تووشی لاڵ بوون ئەبێت. لە دوای شۆرشی گەلانی ئێران و شەڕی ناوخۆ و شەڕی ئێران و ئێراق و کارەساتی ئەنفال و حەڵەبجە و… کۆمەڵێک نووسراوە لەو فەزا سیاسەتلێدراو و درووشماوییەدا بڵاو کرایەوە کە ڕاست وەکوو خودی فەزاکە لە باتی لایەنی هونەریی و ستاتیکی، پڕن لە درووشم و شەونامە و شێعرنامە و بڕێ شاعیر بە زیرەکییەوە سواری دیسکۆرسی باوی مرۆڤ و کۆمەڵگا ئەبن و لە پێشەوەی چینەکانی خەڵک و سەرهەڵدانەکان رێ ئەکەن و ئەبن بە تریبوونی چینی بندەست و باندەست و… .
لەم فەزا سەیرەدا کەسانێکی وەکوو جەلال مەلەکشا و رەحیم لوقمانی و… کە بێ گرینگی دان بە لایەنە جوانیناسانەکانی وشە و ستاتیکی فۆرم و زمان و پێکهاتە و بە گشتی هونەر، کۆمەڵێک شیعری درووشماوی بە زمانێکی ساویلکانە و نزیک لە زمانی درووشمەکانی خەڵکی ئەنووسن کە زۆرتر لەوەی لە شێعر نزیک بێت لە شەونامەیەکی کێش و سەروادار و ڕیتمیک نزیکە.
بی ئەوەی کە بمەوێ لە روانگەی خوێندنەوەی بنیامین بۆ برێشت – ـەوە باسی ریسپانسی هونەرمەند بەرانبەر بە پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان بکەم وەک پێشتر و لە وتاری “لە سوارە تا دەق ئاماژەم کردووە: خودئاگای نووسەر و دۆزینەوەی خۆی لە پۆزەیشنی سەردەم، ئەم باسەی بنیامین ئەتوانێ بە هەر دووبارەکەدا بەهرەی لێ بگرین ئەوەش ئەوەیە کە ئایا شێعری کوردی دوای ئەو جوڵانەوەیە کە سوارە دەستی پێ کرد توانی هاوکات خۆی لە گەڵ پرسەکانی کۆمەڵگا و گۆڕانەکان دا رێک بخات کە کەسانێ وەک عه‌لی حه‌سه‌نیانی، چاوە و موئەید زادە و… ئەو ریئەکشنەی کە لە شێعردا ئەینوێنن کوالیتەی سێهەم لە شێعردا بەرهەم بێنێ یان… . ئایا ئەکرێ تۆ بە هەلوێستێکی سیاسییەوە هاوکات کواڵیتەی شێعریش لە بەر چاو بگریت؟ یان بە پێچەوانەوە شێعر ناتوانێ بە فووکس کردن لە سەر چۆنایەتیەکانی خۆیەوە هەڵوێستی سیاسیشی هەبێت؟ نامەوێ وەڵامی هیچ لەو پرسیارانە بدەمەوە تەنیا ئەتوانم ئاماژە بە رستەیەکی باختین بکەم: هونەرمەند ئەتوانێ هاوکات بە ئاگاداربوون لە پرس و گۆڕان و وەرچەرخانەکانی کۆمەڵگا، بە چەمکی چێژ و جوانیناسی هونەر وەفادار بمێنێت.
من لەسەر ئەو بڕوایەم دەقی بێهزاد رەحیمی یەک لەو دەقە دەگمەنانەی سەردەمی خۆیەتی کە تا رادەیەکی زۆر بە لایەنی جوانیناسانەی هونەر وەفادار بووە.
پرسیارێ کە لێرەدا هەیە ئەوەیە: چۆنە کە چەن کەسی شاعیر لە پۆزەیشنێکی هاوبەشی جوگرافیایی و هەروەها لە فەزایەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی هاوبەشدا خەریکی نووسینن بەڵام یەکێک لەو چەن کەسە تەنیا یەکێکییان هەر لەو فەزا بە گشتی هاوبەشەدا هاوکات هەم خویندنەوەیەکی وردی لە فورمالیسم هەیە هەم خوێندنەوەیەکی زانستییتر لە سەمبولیسمی کۆمەڵایەتی شیعریی لە نیما بەم لاوە هەیە بەڵام بە پێچەوانە کەسانێ وەک مەلەکشا کە ئەکەوێتە ناو داوێنی شێعری کەسرایی و گوڵسورخی لە لایەکەوە و لەتیف هەڵمەت لە لایەکیترەوە:
ئەی گیانەکەم! / بڵا پۆلیسەکان بنوون / زیندان بنوێ/ بێدەنگی گشت بەند و قاشەکان بگرێ/ دەلاقەی ژوورەکە داناخەم / چاوەڕوانم / بەڵێنت پێداوم شەوێ / بخزێیتە ناو خەونەکانم / کاتێ هاتی دەخیلت بم /کەس نەتبینێ/چونکە پۆلیس بە تاوانی نافەرمانی/ تۆڵەی چاوپێکەوتنی تۆم لێ دەستێنی (زرەی زنجیری وشە دیلەکان ل 29)…
ئەمە نموونەیێک لە شێعرەکانی مەلەکشایە کە لەو سالانەدەا ئەینووسێ کە تەنانەت لەو شوینانەدا کە ناوبراو شێعرێکی دڵدارییش ئەنووسێ یەکسەر تێکەڵ بە بڕێ وشەو و توخمی لەناو چوو و دەسماڵی کراو وەک پۆلیس و بەندیخانە و … ی دەکا. ئێستا با نموونەیێک لە شێعری بێهزاد رەحیمی هەر لەو ساڵانەدا بخوێنینەوە:
دیمەنی بلوورینی ئاوینە / ئەشکێنێ / دەنگی هاتنی تاریکی / ناو زەردی وەنەوزی / ئاوەزدا / بە رەشی قینی / تارەکانیەوە / کاکڵەمووشانی مانیاگ / بە بسکی ژانکۆڵی / کاتەکانا/ ئەپێچێ / یەکە /یەکە/ ژیانیان ئەمژێ… (شێعری قەقنەسی ئەوین / لە کتێبی “ئەوین دووریاگە بەگیانما ” 1367)
شێعری بێهزاد رەحمی شێعرێکە کە هاوکات چەندە ئەپەرژێنە بچووکترین پارامترەکانی شێعر هەر بەو ڕادەیەیش هەڵوێستی هەیە بەرانبەر بە کۆمەڵگا و پرسەکانی و بە خوێندنەوەی دەقەکانی ناوبراو ئەو ریسپانسە پرۆفشناڵەمان بۆ دەرئەکەوێ و لە زۆر شوێندا بە زیرەکیەوە لەو کۆمەڵە وشە و تەنانەت مێتافۆرە کە ئیدی پوتانسێلی خۆیانیان لە دەست داوە کەڵک وەر ئەگرێ و بە دەستکاری کردنیان پوتاسێێلی تازەترمان بۆ ئەخاتە بەردەست : تاریکی /مۆتەکە /شاخ/ شەو /بەند و بەندیخانەو کۆمەڵێ وشەی تر کە لەدەقی رەحیمی دا بە تەواوەتی دەمووچاویان ئەگۆردرێت و هەوڵ ئەدەم بە هاوردنەوەری چەن رفرنسێ بەشێکی بچووکیان بخەمە ڕوو:
لە کام ئاسمانی / وەویە رۆجیاری / ژینی من /سیبیریای دڵم / لەت / لەت / شەق ئەباو / تنۆک / تنۆک / بە / ئەسر / ئەبم / لە / هەورو هەڵای / ئاوەزا / هەستم / جمکوتی / ئێشی تەمم زەقمە / هەناسە/ کەڵەشاخگەری / ناخمە / مەرگیش/ کڕیوە ئەکاو/ لێم تۆراوە / لە مۆتەکەی نووتەکی تەنیاییدا / بە یادی تۆی نەناس / بەرد / بەرد / فرمێسک / ئەبارێتە سەر / داخی یەخی گۆنام./ بۆ بێگزنگی خاوی /دێوانەییم / وەرە / وەرە ئەی ”شەم”ی ژیانم /بە تیشکی چمکی چاوت / ئەوینت / لە بەرم کە ./ با ئاسمانی / ئەستێرەیی/ سوور / سوور / بپشکوێ بەسەر /سارای ژیانتا. (کڕیوەی مەرگ / ئەوین دووریاگە بە گیانما ل 59 )
هەر لەم شێعرە دا کە رەحیمی کۆمەڵێ وشەی “سوور” ( کۆمەڵی وشەو و متافۆر و… کە ساڵگارێ لەو فەزا ئەدەبیە نوێنەر و هێما و سەمبوولی فەزای سیاسی و قەدەغە کراو بوون ) بە کار دێنێ و یەکسەر لەو پوتانسیەل و کەسایەتیە پێشوویانە ئەیانسرێتەوە و هاوکاتیش خوێنەر تووشی ئەو دووفاقیە ئەکا کە پشتی ئەو وشانە بەرە و چ ئاسۆیەکی جوانیناسانە ئەچن. شێعری رەحیمی بە هۆی بە کارهێنانی تا رادەییک دەقیق و وشیارانە و مامەڵەیێکی جوانیناسانە لە گەڵ وشە و مووسیقا و متافۆر و هێما و فورم و زمان و… شێعرێکە بۆ خوێنەری جیدی ئەدەبیات خوێنەرێ کە لە فورم و پێکهاتە و رۆنان و مووسیقا و کەسایەتی وشە و… تێئەگا. رەحیمی لە شێعردا قەناعەت بە مامەڵەیەکی بەردەست و نزیک لە زانستی چینی رۆژانە و مرۆڤی درووشماوی ناکات. ناوبراو چ لە باری تەسویرەوە و چ لە ئیماژەکانا و چ لە باری دانانی وشە بە هەستیارییەوە دەست بۆ شێعر دەبا و فارس وتەنی: عەتای پێشوازیی گشتیی بە لەقای ئەبەخشێتەوە.
خوینەری جیدی بە خوێندنەوەی دەقەکانی رەحیمی بۆی دەرئەکەوێ کە نووسەری (ژین لە لێوی ئەوین ئەتکێ ) بە وەسواس و وردبینەوە پێکهاتەی شێعرەکانی دائەرێژێ ، ئەوە لە حاڵێکدایە کە ناوبراو زۆرتر لە شاعیرە هاوچەرخەکانی خۆی بە گوێرەی شێعری نیما و شاملوو و ئەخەوان و… زانستی هەیەوە و هاوکاتیش رەنگە وەک کاریگەرییەکی زانستیانە لە پێشنیارە شێعریەکانی شێعری هاوچەرخی فارسی کەڵک وەربگرێ بەڵام ئێمە کاریگەرییەکی راستەخۆ بەسەر شێعری بێهزاد رەحیمیدا نابینین و یەکێک لەو دەگمەن دەقە سەربەخۆیانەیە کە خۆی خاوەنی پێشنیاری شێعرییە .
باسی من لەم بەشەدا ئەوەیە کە چۆنە شاعیرێک هاوکات هەم بە گوێرەی رووداوەکانی نێو کۆمەڵگاوە خاوەنی هەڵوێستە و هەم شێعرییەتی شێعری بەلاوە گرینگە، لەم رفرنسەی کە لە خوارەوە دێت سەرنج بدەن کە چۆن شاعیر هەر بەو وشە سوورانە شێعرێك ئەنووسێ کە خۆی لە قەرەی درووشم نادات:
رێنوێن/ جامانەیەکی/ تەژی لە پشکۆژی ئاورین/ بەسەریەوە/ ماشە سواوێ/ بەشانیەوە / بە کۆنی ی/ مرۆڤ/ گەرم / گەرم / مێژووێکی بریندار / لە سینگیا./ بۆ پێدەشتی گوڵاڵە / بانگی ئەکەن/ گەڵا/ گەڵای/ بەڕووی چیا/ پیرەدارە زەیتوونەکەش / بە بایە ی ئاوەوە/ بەڕێ ئەکا. ( ئەوین دووریاگە بە گیانما ل 69)
یەکێ لە تایبەتنمەندیاکانی تری دەقی بێهزاد رەحیمی دیفورمەیشن یا بنەماشكینی لە بەشی فورمی شێعردایە کە بە خوێندنەوەیکی کورت بەیسێکمان لە فورم بۆ دەرئەکەوێ کە لەم ساڵانەدا زۆر کەس بە زانست و نازانستیەوە کەڵکی لێ وەرگرتووە، رەحیمی ئەگەر نەڵەین یەکەم کەس بەڵام لەو دەگمەن شاعیرانەی سەردەمی خۆیەتی کە بێ ئەوەی کەسانی وەک ”کۆمینگز” و ”واڵت ویتمەن” بناسێ ئەو فورمی باوی تەک هێڵییە (نەک لە باری پێکهاتەوە) ئەشکێنی و لە زۆر شوێندا جێگای بکەر و سیفەت و پاشگر و پێشگرەکان ئەگۆڕی و هەر بەم بۆنەشەوە شێعری خۆی تووشی وەدواخستن و هەڵواسین (suspension) ئەکا کە هەر ئەمە خۆی ئەبێتە بەشێ لە جیاوازییە جوانیناسانەکانی دەقی ناوبراو. ئەم دیفورمەیشنە فورمییە کە کاک یوونس رەزایی بە زانیارییەوە کە دواتر ئەبێ بە فورمی زاڵی دەقەکانی (یوونس رەزایی ئەو کەسەیە کە بە زانستەوە ئەم کارە ئەکا و کۆمەڵی کەس کاڵفامنە لە رووی دەستی رەزایی و رەحیمی دواتر کۆپی ئەکەن) سەرەتا لە شێعرەکانی رەحیمی دا خۆی نیشان ئەدا و ئەمەش پێمان ئەسەلمێنێ کە بە هەلەدا نەچووگین کاتێ ئەڵەین رەحیمی هاوکات هەم فورمالیسم و متۆدە هاوچەرخەکانی خۆی خوێندۆتەوە و هەم ئاگاداری شێعری هاوچەرخی فارسیش بووە چونکا بێ گومان ئەزانین کەسێ کە لە بەشێ لە ئەدەبیات دەست بۆ ئاڤانگاردیزم ئەبا ئەبێ پێش خۆی و هاوچەرخی خۆی باش بناسێت تا بە گوێرەی ئەوانە بتوانێ تازەگەری بکات :
ژاکاوە
زەردی زەرد
لە رەگی خانووما
خوێنی سەوز.
لە هەناوی بەستەڵەکی
دیوارا
چەمەڕی ئەخوێنی
لێوی درز. (هەمان سەرچاوە – ل 12)
یان :
شایکوتانی ئاسمانی تەنیایی منە
دیلانی
خۆرە زێرینەی
چاوت .(شیڤا / ئەوین دووریاگە بە گیانما ل 51)
دیمەنی بلوورینی ئاوێنە
ئەشکێنێ
دەنگی هاتنی تاریکی . (قەقنەسی ئەوین / ئەوین دووریاگە بە گیانما ل 54)
یان:
رۆژی چنی
هەتاو
رێیش
راوێستا
تا
ون بم.
یان:
وەنەوز
لە چاوی ئەپەڕی
پەنجەرە
شایکوتانی رووناکی
لە گیانی ئەباری
بە گژ
تاریکیا ئەرێ
ئەی دڕنی
وەرزی سەوز
بۆن ئەکا.
تایبەتمەندییەکی تری کارەکانی رەحیمی کە دیسانەوە ئەسەیلمێنی کە چەندە ئاگاداری فورم و پێکهاتەیە سەرنج دانی ناوبراو بە تەقتیعە ئەگەر لای چەن شاعیری هاوشان و هاوچەرخ و هاوشاری خۆی (لیرەدا ئەبێ خوێنەر ئاگادار بکەمەوە کە مەبەست شاعیرانێ وەک کاک جەلال مەلەکشاو کاک رەحیم لوقمانی و… یە ئەگینا شاعیرانیتر هەن بەدەر لە جوگرافیای بێهزاد رەحیمی کە خۆیان خاوەنی دەیان پێشنیار و تازەگەرین وەک کاک حەمە ساڵەی سووزەنی و…) تەقتیع و دارشتنی شێعر تەنیا کەڕەستیەکی ساکار و ناگرینگ نییە (بیر لە بەراهنی بکەنەوە ) لای نووسەری ‘ئەوین دووریاگە بە گیانما’ بە پێچەوانەوە تەقتیع دەورێکی گرینگ ئەگێڕێت تا ئەو رادەیە کە لە زۆر شووێندا تەقتیع لە تکنیکی گرافیکی پێکهاتە (مۆکارۆفسکی) کەڵ وەرئەگرێ و ئەو پۆرفۆرمێنسی فەزا شێعرییە بە تەنیایی وەئەستۆ ئەگرێت. بۆ نموونە هەر لەم رفرێنسە ئاخرە ” هەتاو” دەقیقەن وەک چۆن خۆی دەرئەکەوێ و دێت و هەڵدێ، لە شێعرەکەشدا ئەو فورمی هەڵاتنە رێک روو ئەدا و هەتاو لە شێعرەکەدا هەڵ دێ و بە جۆرێ خۆی خۆی ئەگێڕێتەوە (بیر لە دەمانچەی چخۆف بکەنەوە) یان لەو شوێنەدا کە سووژە تووشی ون بوون ئەبێت شاعیر بە ئاکار و رەفتاری تەقتیع، ئەو فەزا سارد و رچاوییە ئەنەخشێنێ و لەپڕ فەزا شێعرییەکە تووشی ئەو ڵاڵی و بێدەنگی و رچاوییە ئەبێت و ناکاو ون ئەبێت و دیارە دوای ون بوون ئیتر بێ دە نگییەکە دائەخرێت کە ئەمە هەر ئەو پورفێرمێنس یان نواندنی فەزای شێعرییەیە کە بێهزاد رەحیمی لە تەقتیعی شێعرەکەیشیدا بە وریاییەوە سەرنجی پێ ئەدا.
دێپراسیۆن و هەماهەنگیی نێوان فورم و پیێکهاتە و زمان و دیسکۆرس و ناوەرۆک…
یەکێ لە خەسارە گەورەکانی شێعری کوردی بە گشتی کە پێشتریش لە چەن وتاردا باسم کردووە ( ئەو خەونبازەی فێری خەون دیتن ئەبێ… خوێندنەوەی شێعری جەمیل مورادی ) ئەوەیە کە شاعیرەکان هاوکات هەر بەو ساخت – زما ن و فورم و لەحن و… کە فەزایەکی شیعریی بە تەوەری بۆ نموونە کارەسات یان کۆمەڵێ گەورە ریوایەتەوە ساز دەکەن هەر بەو هەڵسووکەوتەوە دیسان لە سەر تەوەرێکی تر شێعرەکەیان دائەرێژن، واتە هێشاتاکە بەو زانستە نەگەیشتوون کە هەر ناوەڕۆک و هەروەها هەر دیسکۆرس و فەزایەکی شێعری ساخت – زمان و فورم و لەحن و ریتمی تایبەت بە خۆی پێویستە، بێهزاد رەحیمی یەکێ لەو شاعیرانەیە کە لە بڕێ شوێندا توانیگیە بە سەرکەوتوویی ئەم خاڵە گرینگە لە دەقەکانیدا ڕچاو بکات:
وەویە بارانە
تازیە باری
مەرگی خۆمم
وەک
فرمێسکی تێکشکاوی
ئەوین.
نادیاری
وەرزی رەشی گەرداڵەیە
هەتاوی ئاسمانی
ژین.
هاوار
باپێشک
باران بێدەنگە
چەمەڕایی
چاوەڕوان مەرگە. ( ئەوین دووریاگه بە گیانما ” 1367)
لە شێعری وەویە بارانەدا شاعیر بە بەرکەوتنێکی فورمی و بە لەبەرچاو گرتنی کورتبێژی، فەزایەکی نائومیدانە و دامرکاومان بۆ ئەگێڕێتەوە کە چ لە باری تەقتیعەوە و چ لە باری لەحنەوە و چ لە باری ریتمەوە شێعرەکە رێک ئەو فەزا ناهومێد و چاوەڕوانەمان بۆ دەئافرێنێتەوە کە مەبەستییەتی و بە سەرکەوتوویی فەزایەکی شێعری ئەخولقێنێ کە بە قەولی بارت خاوەنی دارشتنێکی هاوپێکهاتەیە کە هاوکات ناوەرۆک و فەزا شێعریە کە لە گەڵ لەحن و ریتم و هەڵچوون و داچوونی گێرانەوەکە پرەنسیپیان هەیە و وەها لە یەک ئاڵاون کە ئەڵەی ئەو شێعرە تەنیا و تەنیا بەو جۆرە دەبێ بنووسرێت.
تازیە باری / مەرگی خۆمم …. شێعرەکە بەم دەستپیکەوە و بە لەحنێکی سارد و رۆمانتیسیسمێکی رەشەوە (بەراهنی) ئامادەمان ئەکا کە فەزایەکی تاڵ و تاریک ئەزموون بکەین و دواتر بۆ نیشاندانی ئەم تازیەبارییە نموونە لە دڵشکانێکی عاتفی ئەهێنێتەوە: وەک / فرمێسکی / تێکشکاوی / ئەوین… دواتر فەزاکە ئەباتە ناو باس کردن لە نەهامەتیێکی گەورەتر و گوفتمانێکی گشتیتر : نادیاری / وەرزی رەشی گەرداڵەیە / هەتاوی ئاسمانی / ژین. باس کردن لە فەزای رەش و تار و تاریکی “ژیان”.
ژیان ئەم گەورە ریوایەتە ئاشنا و نائاشنایە کە یەکێک لەو چەمکە سەرەکییە دژوارانەیە دنیای زانست و فەلسەفە و تەنانەت تاکەکەسی ئێمەی سەرقاڵی خۆی کردووە. لێرەدا ئاکاری شاعیر لە گەڵ فورمی ریوایەت زۆر سەرنجراکێشە کە لە سکانسێکی ژیانی تاکەکەسی خۆیەوە دەس پێ ئەکات و ئەچێتە ناو سکانسی ژیانێکی گەورەتر. ‘ژیانی گشتیی ئەزموونکراوی شاعیر’ لێرەدایە کە شاعیر ئەبێ ئەو گووللە سەرەنجامە بتەقێنی. رەحیمی بە هاوردنەوەی:
“هاوار باپێشک” ئەو ناهومێدیی و بێ دەسەڵاتیی و توورەییەی مرۆڤ ئەنوێنێتەوە و هاوار کردن و بانگ کردنی مرۆڤ لە شتێکی دیار و نادیار لە شتێکی نەبینراو کە بتوانێ رزگاری بکات… بەڵام لە کۆتاییدا شاعیر لەوێیشدا خودی چاوەروانی ئەکوژێت و تەنیا و سەرگەردان بە دیار گۆدۆیەکەوە ئەیهێلیتەوە:
هاوار با پێشک باران بیدەنگە
چەمەرایی چاوەروان مەرگە…
ئەمە ئەو پێرفۆرمێنس و دابەزاندنە تکنیکییەیە کە وەها هارمۆنییەک لە نێوان ئەو توخمە شێعریانە درووست ئەکا کە بێ گومان ئەو دیپراسیۆنە کە لە ناوەرۆکی شێعرەکەدایە بە سەرکەوتوویی لە پێکهاتە – زمان و فورم و لەحن وریتمی دەقەکەشدا دەرئەکەوێ و منی خوێنەر ئەگەر نەڵێم ئەم شیعرە سەرکەوتووتر لە شێعری “داروگ “ی نیمایە بێ گومان لەویش لاوازتر نییە و ئەتوانێ نممونەیەکی سەرکەتووی ئەو جۆرە شێعرە لە ئەدەبی کوردیدا بیت.
نموونەیەکی بەرچاوی تکنیکە شێعرییەکانی رەحیمی کە دیسانەوە لە شاعیرەکانی هاوچەرخی خۆی جیای دەکاتەوە سەرنجدانی شاعیر بە مووسیقای ناوەکی یان وەکوو فۆرماڵیستەکان ئەڵێن ئارکستراسیۆنە. زۆربەی شاعیرانی هاوچەرخی ناوبراو زۆرتر گرینگی بە مووسیقی دەرەکی شیعر ئەدەن یان لە باشترین حالەتدا لە بڕی شووێندا خۆیان سەرقاڵی ئەزموون کردنی تەقە مێترۆنۆمیە بەردەستەکان ئەکەن کە نموونەکانی لە فولکلۆری کوردیدا کەم نین بەڵام رەحیمی بە گرینگیدان به ئارکستراسیۆن دیسانەوە پێشانمان ئەدا کە چەندە لە گەڵ شێعردا بە زانستەوە هەڵسووکەوت ئەکا و رتۆریک و هارمۆنیای پیتە بێدەنگ و دەنگدارەکان چەندە دەورێکی بەرچاویان لە دەقەکانیدا هەیە:
لە تەک / چەمەرایی و تەنیاییدا / تەنیا بووم.
یان: ون بوو
لە چەما / چەمەرایی / بوو بە ئاو / لە شەرما / تەنیایی…
شەڵاڵی / شەوگەڕی شەو / مانگە شەو / ئەبووسوژێتەوە…
فڕینی کەسەری رەگی / ڕکە / بینگی خۆری خوێن / ئەخنکێنێ…
رۆنان (تێکەڵەسازیی –تەرکیب سازیی) سەردەمێ یەکێک لە تایبەتمەنییەکانی دەقێکی سەرکەوتوو و زیندوو بوو و هاوکات یەکێ لەو پارامەترە گرینگانە بوو کە ئیمکانە زمانیەکانی فرەتر و بەربڵاوتر ئەکردەوە تا رادەیەک کە کاتێ رەخنەگرانی شێعری فارسی لە سەر ئەزموونە شێعریەکانی نیما و شاملوو و ئەخەوان ئەدوان، یەکێک لەو تایبەتمەندییانەی کە بۆ شێعری ناو براوان ئەیانهێنایەوە رۆنان بوو تا ئەو جێگایەی کە ئەژماریان کۆ دەکردەوە کە شاملوو 368 و ئەخەوان 289 و… وشەی تێکەڵە یان دەستەوشەیان ڕۆناوە و وشەی تازەتریان لێ ساز کردووە.
دەقی بێهزادی رەحیمی لەم بوارەوە یەکێک لە دەوڵەمەندترین دەقە شێعرییەکانی کوردییە کە ناوبراو هەرچەن خۆی سەرقاڵی ئەو رۆنان و وشە سازی و ووشە تازەگەلە کردووە بەڵام هاوکات ئەو وشانە توانستی کواڵیتی بەخشینی زیاتری بە دەقەکانی بووە و لە زۆر شویندا لە کلیشە پاراستوویەتی:
برینزار/ ژانکۆڵ / بیرماگ / گیانرێژ/ مانیاگ/ شەودڵ / هەتاوگە / شایگە / ئەستێرەجار/ شەلانی چاو /کوچکەساری چاوەڕوانی / رەشبەڵەکی باران/ وەنەنی دڵ/ گوڵبا / شایکوتان / شایڕان و…
بۆ پیشاندانی گرینگایەتی دەقەکانی بێهزاد رەحیمی ئەتوانین ئاماژە بە وتارەکانی رەخنەنووسێکی سونەتی وەک مامۆستا مەڵا حەکیم بکەین کە لەو سەردەمەدا شێعرەکانی ناوبراو لە گەڵ دەقەکانی شێرکۆ بێکەسدا هەڵەسەنگێنێت یان ئەو جۆرەی کە نووسراوە، لە باشوور، لە گەڵ دەقی ئەنوەر مەسیفیدا هەڵیانسەنگاندووە و هەروەها دوو وتاری کاک جەلال مەلەکشا کە لە سەر ئەزموونی شێعری بێهزاد رەحیمی نووسراوە.
لە کۆتاییدا ئەبێ داوای لیبوردن لە دەقە شێعریەکانی ناو برام بکەم کە رەنگە نەمتوانیوە ئەو جۆرەی کە ئەشێ و بە وردی لەسەریان بنووسم و دواتریش لە خوینەرانی ئەم وتارە کە تەنیا بەشیکی بچووک لە تایبەتمەندییەکانی دەقی شێعریی بێهزاد رەحیمی – م باس کردووە و چەن شێعری گرینگی ئەم شاعیرە نەکرا لێرەدا باسی لێ بکرێت وەک شێعری “گوێرەکەسوورە ” (کە ئەم شێعرە کاتی خۆی بوو بە ئامیانی نووسینی شێعرێکی کامبیز کەریمی و…)، ” گۆڕستانی پەنجەرە ” و “بۆ هەڵەبجە”.