ئەو شێعرانەی خۆشم دەوێن ١ | ئەنوەر عەباسی (هەرەس) | ڕەخنە و وتار
ئەنوەر عەباسی (هەرەس)
.
كاتێك كە باسی شاعیری سەردەمی خۆبوون دێتە گۆڕێ. كاتێك كە باسی زمانی پێشكەوتوو دەكرێ، كاتێك كە باسی شیعرییەت و رەنگدانەوەی شیعرییەت لەسەر هزری شاعیر و پێچەوانەكەی دەكرێ، بەبێ سێ و دوو وەبیر شیعری ” ئێلزا لە ئاوێنەدا”ی ئاراگۆن (1897 – 1982) دەكەومەوە. لویی ئاراگۆنی فەڕانسی كە لەگەڵ ئاندرێ بێرتۆن، سوریالیزمیان دامەزراند، بەڵام چەند ساڵ دواتر ئاراگۆن خۆی لە سوریالیستەكان جیاكردەوە و هەتا كۆتایی ژیانی، زۆربەی شیعرەكانی تەنیا بۆ ”ئێلزا”*ی هاوسەری نووسی.
گرینگترین خاڵی بەهێزی ئەم شیعرە ئەوەیە كە شاعیر بە سەرنجدان لە شتگەلێكی ورد و زۆر سادەی رۆژانە و چركەساتێكی ژیانی خۆی كە دەكرا تەنیا رۆمانتیك بێت نەك هیچیتر، شیعرێك دەخولقێنێ كە هەم وەڵامی دەروونی خۆی دەداتەوە و هەم دەرەوەی خۆی بە شاعیرانەترین شێوە بەیان دەكات و بە جوانی خۆی لە رۆمانتیسیزمی شیعری دەپارێزێ. بە سازكردنی پێوەندیی شاعیرانە لە نێوان فاكتە دەرەكی و نێوخۆییەكانیدا، وەها شیعرێكی پرشنگدار دەنووسێ كە لە پاش دەیان ساڵ، ئێستاش بۆ خوێنەری جدیی شیعر، نموونەی یەكێك لە بەرزترین شیعرەكانە. ئەگەر یەكێك لە فاكتەرە سەرەكییەكانی شیعرێكی سەركەوتوو خاوەن كەسایەتیبوون بێت، ئاراگۆن بە سەرنجدان لە دەوروبەری خۆی و وەنێو شیعر هێنانی و گیانی شیعری وەبەركردنیان، وەها كەسایەتییەكی بەم شیعرە بەخشیوە كە تەنانەت نێوی شیعرەكە بووە بە سەرچاوەی ئیلهامی شاعیران. رەنگە (نا بەدڵنیاییەوە) شاملوو هەر بە ئیلهام وەرگرتن لەم شیعرە نێوی یەكێك لە كتێبەكانی خۆی ناوە: ”ئایدا لە ئاوێنەدا”. بەڵام روانگەی رۆمانتیك و ساز و كاری شیعریی لاوازی هێندێك لە شیعرەكانی ئەم كتێبەی شاملوو لە كوێ و شكۆ و كەسایەتی كەموێنە و زمانی پێشكەوتووی ئەم شیعرەی ئاراگۆن لە كوێ.
شیعری ئێلزا لە ئاوێنەدا بە دوو رستە دەستپێدەكا كە ئەم دوو رستەیە چەند جارێكی تریش لەم شیعرەدا دووبارە دەبنەوە و هەر جارەو بەشێكی بینای شیعرەكە بە یارمەتی ئەم دوو رستە سەرەكییە لەسەر یەك دادەنرێت.
لە نێوەڕاستی كارەساتەكەی ئێمەدا بوو و
رۆژێك هەتا ئێوارە لەبەر ئاوێنە دانیشتبوو
پرچە زێڕینەكانی شانە دەكرد
من لاموابوو كە دەستە سەبوورەكانی ئاگرێك كەوی دەكەن
لە نێوەڕاستی كارەساتەكەی ئێمەدا بوو
شاعیر لە كارەساتێك ئاگادارمان دەكاتەوە. كارەساتێك كە دەكرێ (لە روانگەی شاعیرەوە) ژنانیش رۆڵێكیان تێیدا هەبێ. زیاتر لە هەموو شتێك لەم كۆپلەیەدا هەوڵ دەدرێ كە كارەساتەكە وێنەیەكی ژنانەی هەبێ. چونكە وەكوو نزار قەبانی دەڵێ: تەنانەت پاریسیش ژنانەیە. پرچە زێڕینەكانی كە وەبیرهێنەرەوەی بڵێسەی ئاگرن شانە دەكا، یان باشتر بڵێم رێكی دەخا. لە رستەی دواییدا بە گومانەوە دەڵێ كە بە دەستەكانی ئاگر كەوی دەكا و ئەم گومان خستنەسەرە خوێنەر ئامادە دەكات كە بە دوایدا بچێ بزانێ ئەم كەویكردنە بە چ مانایە. لە دێڕی كۆتایی ئەم كۆپلەیەدا دیسان بە وەبیرهێنانەوەی ئەوەی لە نێوەڕاستی كارەساتدان، رۆڵی ئێلزا پڕڕەنگتر دەكاتەوە و دیسانەوە دەیهێنێتەوە نێوەڕاستی دیمەنەكە. بەڵام لە بیرمان نەچێ بە وشەی من لاموابوو، سێبەری گومان دەخاتە سەر هەر شتێك كە لەو كۆپلەیەدا گوتوویەتی و ئەم سڕینەوەی دڵنیاییە هۆكاری هەیە، هەروا كە لە كۆپلەی دواتردا تێڕوانینەكە دەگۆڕێ:
رۆژێك هەتا ئێوارە لەبەر ئاوێنەدا دانیشتبوو
پرچە زێڕینەكانی شانە دەكرد و
من پێموابوو،
راست لە نێوەڕاستی كارەساتەكەی ئێمەدا بوو-
بەبێ ئەوەی كە خۆی بزانێ
بەو رۆژگارە لە بەرانبەر ئاوێنەدا دانیشتووە و بەسەری پەنجەی چنگ* دەژەنێ
ئەم گۆڕانكارییە هەم دەرخەری تێڕوانینی شاعیر بۆ ئێلزایە و هەم هەرچی زیاتر ئەو دەخاتە چەقی شیعرەكەوە و خوێنەر تێدەگەیەنێ كە هەرچی هەیە لە ئێلزادایە، كەواتە ئەگەر دەتەوێ لەم شیعرە چێژ وەرگری، چاوت لەسەر ئێلزا لامەبە. ئەمجار شاعیر پرچە زێڕینەكانی ئێلزا بە ژێی چنگ دەشوبهێنێ كە خەریكە بە پەنجەكانی مۆسیقایەكی پێ لێدەدا. لێرەشدا دیسان شاعیر بە گومانەوە دەدوێ. ئەگەر لە كۆپلەی پێشتردا پرچەكانی ئێلزای بە ئاگر و كارەسات شوبهاندبوو، پەنجەكانی بە كەوی و ئارامكەری ئەو ئاگرە، كەواتە رۆڵێكی هێوركەرەوە و ئارامبەخش بە چەمكی ئەڤین دەبەخشێ و لە هەمان حاڵەتی كلاسیكی خۆیدا دەیهێڵێتەوە، لەم كۆپلەیەدا ئەو پەنجانە لە دەرەوەی كارەسات مانا و كەسایەتییان پێدەدرێ. رۆڵێكی خولقێنەریان پێدەدرێ. ئەڤین مانایەكی نوێ لەخۆدەگرێ. ئەم گۆڕانكارییە ئاماژە بەوە دەكات كە لە ماوەی نێوان ئەم دوو كۆپلەیەدا شاعیر شێوە روانینی بۆ ئێلزا دەگۆڕێ. لە كۆپلەی یەكەمدا وەكوو كەناری ئارامی دەیبینێ و لە كۆپلەی دووەمدا وەكوو بوونێكی جیا لە كارەسات، بەڵام لە چەقی كارەساتدا. بەمشێوەیە روانگەی خۆی بۆ ئەڤین پاكژتر دەكاتەوە و نیشانی دەدا كە بە تێگەیشتنێكی قووڵتر لە ئەڤین گەیشتووە. لەلایەكی دیكەوە بە شێوەبەیانی دڕدۆنگی خۆی هێشتا شتێكی تێدا دەهێڵێتەوە كە كۆپلەی سێیەم دەست پێ بكات:
پرچی زێڕینی شانە دەكرد و من لاموابوو
كە بە ویستی خۆی بیرگەی ئازار ئەدا
ئەو رۆژە یەكسەر لەبەر ئاوێنە دانیشتبوو
گوڵەكانی ئاگری بێكۆتای دەگەشاندەوە
بەبێ ئەوەی كە بیهێنێتە سەر زمان
ئەو شتەی كە
هەركەسی دیكە بە جێگای ئەو بوایە دەیگوت
شاعیر ئەمجار كەمێك دڵنیاتر قسە دەكات. ئەمجار گومانی نەهێشتووەتەوە، بەڵام جۆرێك دڕدۆنگی لە دڵی بەردەنگدا دروست دەكات. تەنیا گومانێك كە دەیهێڵێتەوە، لە بیركردنەوەی ئێلزادایە. لێرەدایە كە دەزانین ئێلزا خەریكی كەویكردنی ئاگر و كارەسات و هێوركردنەوە نییە، بە پێچەوانە ئاگرەكە دەگەشێنێتەوە. بەڵام كام ئاگر؟ ئێلزا لە نێو ئاوێنەكەدا ئاگری راستەقینەی بینیوە. ئەو دەیەوێ ئەم ئاگرە بەتینتر بكات، هەر بۆیە لەم كۆپلەدا شاعیر ئیتر باسی كارەسات ناكات. شاعیر ئیتر بە جۆرێك دڵنیایی گەیشتووە و لە كۆپلەی داهاتوودا ئەم دڵنیاییە رەنگ و بۆن دەگرێ و هۆكارەكەی دەخرێتەڕوو:
بیرگەی خۆی ئازار دەدا
لە نێوەڕاستی كارەساتەكەی ئێمەدا بوو
دنیا لەو ئاوێنە نەفرەتییە دەچوو
شانە، بڵێسەكانی ئەو هاورێشمەی لێك جیا دەكردەوە و
ئەو ئاگرە هەموو كەلێنی مێشكمی روون كردبووەوە
راست لە نێوەڕاستی كارەساتەكەی ئێمەدا بوو
هەروا كە پێنجشەمە لە نێوەڕاستی حەفتە دانیشتووە.
هەر بەم هۆیەیە كە شاعیر دنیا بە ئاوێنەكە دەچوێنێ. لێرەدایە كە ئاشكرا دەبێ شاعیر باسی جەنگی جیهانیی دووەم و داگیركردنی فەڕانسە لەلایەن نازییەكانەوە دەكات. كارەسات و فاشیزم دنیای گرتووەتەوە و ئێلزا لەنێو ئاوێنەدا خۆی لەنێو زایەڵەی كارەسات و ئاگری جەنگدا دەبینێت. بۆیە بە زانستە لە بەرانبەر ئاوێنە – كە هەمان ئاگر و جەنگ و كارەسات بێت- دانیشتووە و پرچە زێڕینەكانی لەبەرانبەر ئەو ئاگرەدا ئاگرێكی دیكە بن. شاعیر لەنێوان دوو ئاگردا ئاگری جەنگ و كارەسات و ئاگری ئەڤین، بە دووەم دانەیانە كە كەلێنەكانی مێشكی روون دەبێتەوە و دەگاتە راستی و دڵنیایی.
رۆژێك هەتا ئێوارە لە تەنیشت بیری خۆی دانیشتبوو و
لە ئاوێنەدا دەیدیت لە دوور
ئەكتەرەكانی كارەساتەكەی ئێمە
كە باشترین دیارییەكانی ئەم جیهانە نەفرەتییەن
یەك لە دوای یەك دەمرن
لەبەر ئاوێنە و لە تەنیشت بیری خۆی دانیشتووە هەتا لە ئەڤین بڵێسەی ئاگری هزرینی بەرزتر بكاتەوە هەتا لە نێوەڕاستی كارەساتەوە رێگایەك بكاتەوە بۆ دەربازبوون. ئەو كە لە ئاوێنەدا، لە دنیادا، لە كارەساتدا دەبینێ باشترین دیارییەكانی ئەم دنیا نەفرەتییە، ئەكتەرەكانی ئەم كارەساتە – تراژیدی – یەك لە دوای یەك دەمرن.
ئێستا بێ ئەوەی من بیڵێم، خۆتان دەزانن
ناوی ئەوان
هەروەها واتای ئاگری شەوە درێژەكانیش و
پرچە زێڕینەكانی
-ئەو كاتەی كە دادەنیشێ-
و شانەكردنی زایەڵەی ئاگركەوتنەوە لە بێدەنگیدا*
بەم كۆپلە شیعرە بە تەواوی بە كۆتا دەگات. وەكوو كتێبێك كە بیبەستی، شیعرەكەی دەبەستێ. ئەو رستانەی كە بۆ كۆپلەی كۆتایی هەڵیبژاردوون دڵنیا و قایم و پشتئەستوور بەو گومانە یەك لە دوای یەكانەن كە ئێستا بە راستی گەیشتوون هەم ئێمە و هەم شاعیر بۆخۆی دەیزانین.
ئەوەی كە لەم شیعرەدا گرینگە، شێوەی بەیان و دەربڕینێكە كە شاعیر بە دۆزینەوەی پێوەندییەك لەنێوان چەمكی ئەڤین و تاكی دڵدار و دنیای دەرەوەدا و گرێدانی هەموو ئەمانە پێكەوە، پێی گەیشتووە. ئەم دۆزینەوەی پێوەندییە و پەروەراندنی و زمانی تۆكمە و دەربڕینی كورت و بێ زیادە و هەروەها كەڵكوەرگرتن لە دەركیاتی شەخسیی بۆ نواندنی سەردەم یان باشترە بڵێم دەرەوەی شاعیر وای كردووە ئەم شیعرە یەكێك لە باشترینەكان بێت. شیعرێك كە خۆی لە داوی رۆمانسیزم دەرباز كردووە و كەسایەتییەكی تایبەتی پێدراوە. دەتوانم بڵێم شیعرێكە بۆ هەمیشە. شیعرێكە كە من خۆشم دەوێ.
*زۆر پێوەندی بە باسەكەوە نییە بەڵام رەنگە بۆ خوێنەر سەرنجڕاكێش بێت كە بڵێم ”ئێلزا بریك”ی هاوژینی ئاراگون كە لەم شیعرەشدا نێوی هاتووە، لەگەڵ دڵدارەكەی مایكۆڤسكی شاعیری فۆتۆریستی رووس، واتە لیلی بریك خوشك بوون.
*چنگ: كە جار جار لە كوردستان بە هەڵە و لەژێر كاریگەریی زمانی فارسیدا پێی دەگوترێ چەنگ، جۆرێك ئامێری سازە كە بە سەرپەنجەی هەردوو دەست دەژەنرێ. لەنێو كورددا ”تارا جاف” زیاتر بە بەكارهێنانی ئەم سازە ناسراوە.
*وەرگێڕانی شیعرەكە لە فارسییەوە بۆ خۆم كردوومە و هاوڕێیەكی فەڕانسیزانم (هەڵگورد سەمەد) لەگەڵ دەقی سەرەكی بەراوردی كردووە.