لە ئەدەبیات کلاسیک و فۆلکلۆر تا شێعر ھاوچەرخ کوردی
(ئیسفایگ وە شێعری کوردی ھەر لە شێواز گۆرانی و فۆلکلۆر تا وە شێعر ئمڕۆ)
ژیار جھانفەرد
کورتە وتار (چکیدە)
لە ناو ئێ وتارە کوشیایە باس لە سەر رەوت و دیرووک ئەدەبیات کوردی لە دۊای ئسڵاما ھەتا ئیسە بکرێ. ئەدەبیات کلاسیک کوردی لە دۊای ئسڵامەو تاوە ئیسە بەڵگەیلێ لێ وە شێوەی دەسنۊس مایە وەجییە. ئەما تا ئیسە کەمتر کار لە سەر شێواز و ژانرەیل ئەدەبیات کلاسیکە کریایە. ئەدەبیات کوردی لە سەردەمەیل دیاریێگ فرەتر پەیوەندی وەگەرد جمشت ئایینیا داشتێیە. باوە بەھلۊل و شاخوەشین و ھاوڕێیانێیان وە عنوان قەدیمی‌ترین کەسانێ ک وە کوردی نۊسانە، تەنانەت شاعران دەورەی پردیوەر و پاش پردیوەر تا رەسێدە شاعران سەدەی شانزە و ھەڤدەی زایینی لە بنیاتنەرەیل ئایین یارسان بۊنە. ئەما شاعرەیلێ لەوای ئەڵماسخان کەنۊلەیی، خانای قوبادی، ئەحمەد خانی و سەدەی شانزە و ھەڤدەی زاینی ژانرەیل تر لەوای شانامەی کوردی و مەنزوومەیل دڵداری وە ئەدەبیات کوردی کڵاسیک زیای کردنە.کرمانجی بانێنیش ھڵایە وەگەرد ئێ رۊداوە بەشدار جمشت ئەدەبی کوردی بوود و کەسانەیلێ لەوای مەلای خزیری، ئەحمەد خانی و… دەس کەنە نۊسان. ئەما وە مدوو یەک ئێ وتارە فرەتر باس لە سەر کوردی ناوچەیل خوار کوردستان واورێز شێواز گۆرانییە تا رەسیدە ئەدەبیات ھاوچەرخ کرمانجی خوارین(کەڵھوڕی) ئیدی باس ئەدەبیات کرمانجی لە باکوور نەکریایە. لە سەرەنجام ئێ وتارە دپیەکەوکرێ ک ئایا شێعر کلاسیک یا شێعر فۆلکلۆر کارگەری لە سەر شێعر ھاوچەرخ دانانە یان نە.
پێشەکی
وەرجە ھاتن عەرەب و ئسڵام ئڕا کوردستان و ئێران، یانێ سەردەم ساسانی، بەڵگەی دڵنیاکەرێگ جوور دەسنۊس وە زوان کوردی تا وە ئیسە نەۊنیاسەو ک راسەوڕاس نیشانە و بەڵگەیگ بوو ئڕا زوان کوردیی ئمڕو یا نموونە و بنەمای شێواز شێعری و پەخشان ئێ زوانە بوو. ئەوە لە حاڵێگە ک بڕێگ کتاو و دەسۊس دیرووکی وە زوان پەھڵەوی مایەسە جییەو و ھەم لێکۆڵەر(محقق) کورد و ھەمیش فارس و تاجیکی وھتد جوور بەڵگەیگ ئڕا زوان خوەیان ناو لێیان بەن و ھەر کام لەو نەتەوەیلە وە سەرچەوەی زوانەگەی خوەیان دانەنان، وەلێ ئەوەی ک راسی بوو زوان باستانی و مەیانە سەرچەوەی گشت زوانەیل فەلات ئێرانە چون ک چوارچوو زوانەگە خوەی ئەو راسییە نیشان دەی و ھاوەختیش نیەو جوور بەڵگەی دڵنیایێگ ئڕا یەکێگ لەو زوانەیل ئێرانییە بنەیدەی. ھێمانێ ئاکادمایگ بێ‌لایەن لە ئێران، کار لە سەر زوانە قەیمییەگان ئێرانی نەکردێیە، وەلێ تا وە ئمڕو ھەرچێگ کار کریایە دەمارگرژیی(تەئەسوب) لە ناوێ بۊە و باس نەتەوەسازی لە لایەن بڕێگ نەتەوەیل ئێرانییەو کریایە و لە گشتێ فرەتر، فارس زوانەگانن ک گشت جوور دەسەڵاتێگ دێرن و لە درێژایی ئێ سەد ساڵی دواییەو زوان پەھڵەوی و ئەوستایی وھتد وە بنچینەی زوان فارسی زانن و بەڵگەی باوەڕ کریاگێ لەوەر دەس نییە ک نیشان بدەی زوانی ئەوستای و پەھڵەوی، بنچینەی باستانی و ناوەندی زوان فارسی بۊنە! ھەر ئەو ئەندازە ک فارسەگان، زوان پەھڵەوی و ئەوستای وەک بنچینە و بەڵگە زانن، ھەر ئەوقرەیشە ئەو زوانەیلە بوونە بنچینە و داڵگ زوانەیل تر ئێرانییش.
تماشایگ وە دیرووک ئەدەبیات کلاسیک کوردی لە دوای ھاتن ئسڵامەو.
لە دوای ھاتن ئسڵامەو، ھەم لە زوان فارسی و ھەمیش لە زوان کوردی بەڵگەیل ئەدەبی فرەیگ مایەسە جییەو ک لێکۆڵەر بتوانێ وە دڵنیاییەو باس لە سەرێیان بکەی.
لە زوان فارسی جوور دیرووک بەیھەقی، شانامەی فەردەوسی، حافز و… بەڵگەیل خاسێگن ئڕا ناسین زوان و شێواز(سبک)ـە ئەدەبییەگان لە زوان فارسی پاش ئسڵاما. ھەرلەیوا لە زوان کوردییشا بەڵگە و نۊسمانەیلێگ مایەسە جییەو ک گشتێیان وە زوان ئەدەبی و لە قاڵب شێعرین.
ئەوەی گ وەک بەڵگە بوود و لێکۆڵەر کورد پشت پێ بوەسێ، توانرێ ئشارە وە شێعرەگان بەھلوولی ماھی، شاخوەشین، دەورەی پێش لە پردیوەر، پردیوەر و پاش پردیوەر بکرێ. ئەو شێوازە شێعرییە جوور زوان ئەدەبی گۆرانی یا گوونەی ئەدەبی دواتریش جوور شێواز ئەدەبی کوردی گۆرانی ناوە لێ بریەی ک دیرووک ئێ شێوە نۊسانە تا ئەو جییەک بەڵگە لە دەس بوو ھەڵگەردێدەو دوای ھاتن عەرەبەگان وە کوردستان و ئێران.
لە لای زاراوەی ھەورامییەو، شاعرەیل زاراوەیل تریش شێعر وەتنە(پەرھیزی 1385).کوانەترین شێعر ھەجایی کرمانجی بانێنیش ھێن سەردەم حاکمەیل ئیزەدی لەسەدەی پەنجم و شەشم بۊە(ھەرئەو).
پێناسەی گۆرانی و کورتەیگ لە سەر شێواز گۆرانی
شێواز یان لە فارسی (سەبک) وە سێ مانا وە کار چوود ک شەمیسا لەیوا پێناسەیان کەی: شێواز شەخسی، شێواز دەورە، شێواز ئەدەبی. شێواز شەخسی، شێواز تایبەت شاعر و نۊسەرە و بەرھەمەیلێ لە دریژای زەمانا لە بەرھەم کەسەیل تر جیاوە کەی، کەسانێگ لەوای فەردەوسی و نزامی و خاقانی و حافز… شێواز شەخسی دێرن. شێواز دەورە، شێواز کولی کەمتاکوت وە شیوەی شاعران و نۊسەران دەورەیلێ لە دیرووک ئەدەبیاتە ئڕا نموونە تایبەتمەندییەیلێ ک لە شێعر سەدەی چوارم و پەنجم دۊنرێ و لە تماشای کولیێگ وەک یەکن. وە شێواز ئێ دەورە شێواز خوراسانی ئۊشن. شێواز ئەدەبی، شێوەی جیاوەکردن بەرھەمەیل ئەدەبی لە غەیرئەدەبییە. بەرھەمەیل ئەدەبی لە سەرایسەر دنیا تایبەتمەندی خوەیان دێرن(شەمیسا 1382) شێواز گۆرانییش وەک شێواز ئەدەبیێگ لە زوان و ئەدەبیات کوردی پێناسە کریایە و پەرھیزی شێعر کلاسیک کوردی وە پاوگوورەی وەزن شێعری لەیوا دابەش کردێیە. 1- ھجایی سونەتی 2- ھجایی نوو 3- عەرووزی سونەتی 4- عەرووزی نوو.
ئەگەر شێعر سپید یان شێعر پەخشانیش لەی بارەوە ک ھیچ وەزن تایبەتێگ نەیرێ، حەوزەیگ جیایگ دانەیمنەی، سەرەنجام شێعر کوردی لە بار وەزنییەو وە پەنج نەوع دابەش کرێ(پەرھیزی 1385).
لە دریژەی ئێ وتارە فرەتر لە سەر تایبەنمەندی زوانی و مەفھوومیێ باس کرێ.
- گۆرانی [شێواز گۆرانی] لە فارسی سبک گورانی ک چوارچووێ بوودە زاراوەی گۆرانی(ھەورامی). گۆرانی ھەم زوان یەکگرتێ شێعر شاعران کورد بۊە ک بۊەسە شێواز ئەدەبیێگ لە ناو ئێ ملەتە. ئێ شێواز نۊسانە ک ئستراکچرەگەی لە ھەرئەو گۆرانی(ھەورامی) قەدیمە گیریایە و ئەدەبیات رەسمی باشوور تا ناوەڕاس کوردستان لە دوای ئسڵامەو ھەتا سەرەتا و ناوەڕاس سەدەی بیستم بۊە. ئەما لە ناچاری تەنیا یەی شێواز گۆرانی ئڕا ئەدەبیات کوردی ھەر لە دوای ئسڵامەو ھەتا سەدەی بیستم زاینی ھەڵوژیایە، چون لە دریژایی ئێ چەندین سەدە، ئێ شێواز ئەدەبییە، بڕێگ گووڕانکاری وە سەرێیا ھاتێیە. ناو گۆرانی وە دو مدوو ئەسڵییەو گشت‌گیرەو بوود. یەکێگ جمشت سولتان سەھاک ک راپەڕین و سەرھەڵدان ئایین یاری تێدە حساو و یەکێگتر دەورەی باوە و ئەمیرنشینەیل ئەردەڵان ک لە نیمەی سەدەی 12 تا سەدەی 18 حاکم بەشەیلێگ لە سەرزەمین کوردستان بۊنە.
- گۆرانی، یانی ستران یا ترانە.
- گۆران، ناو ئێڵێگە لە ناوچەی داڵاھۆ ک سەر وە ئایین پیرۆز یارسانن ئەما ئێ ئێڵە وە کوردی گۆرانی قسە نیەکەن.
- گۆران، وە پەیرەوان ئایین یاری وەتریایە ک پێشتر ژئوگرافیای فرەتر لە ئیسە بۊە. چون کوردستان وە دو ئایین سەرەکی نزیک وە یەک دابەش بۊە، باکوور کوردستان فرەتر سەر وە ئایین ئیزەدی بۊنە ک کتاو پیرۆزیان (مەسحەفا رەش) و (جلوە) وە کوردی کرمانجی و رێنۊس تایبەتێگ نۊسیایە. لە باشوور تا ناوەڕاسیش سەر وە ئایین یاری/یارسان بۊنە ک کتاوەیل پیرۆزیان وە زوان کوردی شێواز گۆرانی نۊسیایە. ئێ دو ئایینە لە بار نزیکایەتییەو ھڵایە(تەقریبەن) جوور دو مەزھەب لە یەی دینن. لە دوای دەسەڵات عوسمانی و سەفەوی فرەیگ لە پەیرەوان ئیزەدی و یارسان جی خوەیان دەنە ئسڵام سونی و شیعە و بەشێگیانیش عەلەوی.
(لە ناو ئێ وتارە وەختێ باس لە گۆرانی کرێ مەبەست گۆرانی شمارە 1 یەکمە – یانێ مەبەست شێواز یان سەبک گۆرانییە. وەلێ گۆرانی لە ناو خەڵک بێجگە مانای شێواز، مانایل تریش دێرێ ک پێناسەی کوڵێگە لێیان ھاتێیە، ھەر چەن شیەوکردن شمارە 2، 3، 4 ھیچ پەیوەندیێگ وەگەرد ئێ وتارا نەیرێ، ئەمان ئڕا زانیار گشتی بۊە.)
دەبارەی ریشەی گۆرانی، لێکۆڵەرەیل ئێ زوانە ئۊشن ک لە وشەی گۆرانەو تێ. دکتر محەمەد موکری لە کتاو “ترانەھای کردی” دەبارەی گۆرانی لەیوا ئۊشێ: “وشەی گۆرانی تایبەتی مەردم گۆرانە و گۆران ناو یەکێگ لە عەشیرەتەیل ناسیای سنە و کرماشانە ک خەڵک ئێ عەشیرەتە سەر وە ئایین یاری((ئەھلی‌حەق))ن و رێوڕەسم تایبەت وە خوەیانەو دێرن(موکری1994). ھەرلەیوا حەمەباقی لە دەم نۊسەر کورد تەوفیق وەھبیەو ئۊشێ: “گۆرانی لە عەشیرەت گۆرانەو ھاتێیە، ئێ ھونەرە لە باڵای ئەوان حساو بوود، چون ک عەشیرەتێگ کشتکار نیشتەجی بۊن و فرەتر دەرفەت و کاراییان ئڕا دانان و خەڵق کردن شێعر و ئاواز بۊە” (حەمەباقی1375). گۆرانی شێواز ئەدەبیێگ لە زوان کوردییە، ھەر وەی جوورەی ک شێواز ئەدەبی فرەیگ لە دنیایا ھەس، ئڕا نموونە لە فارسی شێواز “خراسانی، عراقی، ھندی، دوری بازگشت و…” ھەس، لە زوان کوردیشا گۆرانی شێواز ئەدەبییێگ بۊە ک تا ناوەڕاس سەدەی بیستم زایینی لە ناو شاعرەیل کورد باو بۊە.
مەسعوود قەنبەی لە پێشەکی (خورشید و خرامان) نۊسایە: کوردی گۆرانی زاراوەیگە جیا لە زاراوەی ک ئێڵ گۆران پێ قسە کەن و تەنیا لە ناوەگانێیان وەک یەکن، کوردی گۆرانی دریژەی زوان پەھڵەوییە و بەرھەمەیل فرەیگ پێ لە سەردەم باستان تا دوای ئسڵام و سەدەیل دوایی پێ نۊسیایە(قەنبەری، عزەتیزادە 1395) ھەرلەیوا بێھروز چەمەن‌ئارا لەبارەی وشەی گۆرانی لەیوا ئۊشێ: ” گۆرانی” نە شێوەزار نە بن‌زار و نە زوانە، بەڵکوو شێوەی ئەدەبی زوانی یان ستایل ئەدەبی یان شێواز کلاسیک بەیان ئەدیبانەس ک تەنیا لە فورم شێعری تا وە دوکوتی سەدەی بیستم درێژەی داشتێیە و دی لەوای شێواز کلاسیکێگ چوودە ئەرشیڤ کوردییەو. ئێ شێواز گۆرانییه لە وەخت خوەیا توانستێیە بووە شێواز ئەدەبی کوردیێگ ئڕا چەن زاراوە لە ناوێن نیشەجیەیل زاگرۆس”(چەمەن‌ئارا2013)[ii]. ھەر ئێ شێوازە توانستێیە لە درێژایی دیرووکا کارگەری لە سەر خەڵک کورد داشتوود و ئەو بەیت و ھۆنڕاوەلە ک وەئێ شێوازە وەتریایە، گۆرانی پێ بۊشن[iii] چون وەختێگ دۊنیمن لە ژئوگرافیای کوردستان، چەن ناوێ دێرێ. لە زاراوەیل سۆرانی، کەڵھوڕی و ھەورامی و لەکی “گۆرانی” یان “بەیت”یش وه پێ ئۊشن و لە باکوور و ناوچە کرمانج نشینەگانیش فرەتر وە “ستران” وەناوبانگە. سەبەبەگیشێ ئەوەسە ک لەو ناوچەیلە ک شێواز ئەدەبی گۆرانی باو بۊە وەی بەزمە “گۆرانی” وەتریایە و لە ناوچەگان باکووریشا ک شێواز گۆرانی نەتوانستێیە لە سەر ئەدەبیات کرمانجی کارگەر بوود، “ستران”ی پێ وەتریایە ک ھاوڕیشە وەگەرد “ترانە”یاس. مدوو تر ئرا نو گۆرانی، ئایین یارسان بۊە، ک ھەر جیێگ ک سەر وە ئێ ئایینە بۊنە (گۆرانی)یش باو بۊە. ئڕا ئسبات کردن ئێ باسەیشه لانکەم لەئێ سەدەی گوزەیشتەیا لە ناوچەگان کرماشان و ئیلام بێجگە لە “گۆرانی” و “بەیت”، “ترانە”یش پێ ئۊشن چون لەی ماوەی سەدساڵەی ئاخرە، فرەتر لە شێعر و بەیت فۆلکلۆر ئڕا گۆرانی چڕین ئیستفادە کردنە، تکست ئێ گۆرانیەیلە وەخاتر یە ک وە شێواز گۆرانی نەبۊە، نەتوانستێیە پارێزەر ناو گۆرانییش بوود، چون ک زوورم مەردم ئمڕۆ بێجگە لە گۆرانی، ترانەیش وەپێ ئۊشن.
کوردی گۆرانی ھەم کارکرد ئایینی و ھەمیش زوان فەرمی شێعر بۊە و بەرھەمەیل فرەیگ وە ژانرەیل جیاجیا ئایینی، عرفانی و حماسی و حەدێ مەنزوومەیل دڵداری وە ئێ شێوازە نۊسیرایە. شاعرەیلێ ک وە شێواز گۆرانی شێعر نۊسانە، لە ئاخێوەرەیل ھەورامی، سۆرانی، کەڵھوڕی و لەکی بۊنە و کوردی گۆرانی جوور زوان یەکگرتێ و فەرمیێگ – لە قاڵب شێعر – بۊە و زوورم شاعرەیل زاراوەیل جیاجیای زوان کوردی لە دریژایی سەدەیل فرەیگ وەئێ شێوە شێعر وەتنە و نۊسانە.
دەسپێک و بەڵگەی نۊسین وە کوردی
یەکمین شێعرێگ ک وەئێ زوانە نۊسرایە و ئەگەر راسگانی بوو، شێعرێگە وە ناو: هورمزگان ڕمان، ئاتران کوژان.
هه‌رلەیوا بڕێگ له لێكۆڵه‌ره‌یل کورد و جیا لە کوردیش ئێ سەرچەوە خستنه‌سه وه‌ر چەو و ئۊشن: له سه‌رده‌م هێڕشت و ھەڵامات عه‌ڕه‌به‌یل وە کوردستان نۊسرایه. ئێ به‌ڵگه ک له سه‌ر کەوڵ(پوست) ئاسکێگ نۊسرایه و نیشانده‌ر ئه‌وه‌سه ک زوان کوردی دریژه‌ی زوان قەدیمیێگە. ئیدی ئێ بەڵگە تا چ ئەندازەیگ راس بوو یا دروو دیار نییە!
ئەسڵ شێعرەگە:
هورمزگان ڕمان، ئاتران کوژان
وێشان شارده‌وه گه‌ورای گه‌وراکان
زۆرکار عه‌ره‌ب کردنه خاپوور
گونای و پاڵه‌ی ھەتا شاره‌زۆر
شن و که‌نیکان وه دیل وه‌شینا(بەشینا)
مێرد ئازاد تلی و ڕووی هوینا
ڕه‌وش زه‌رده‌شت‌تره مانووه بێکه‌س
بزیکا نێکا هورمز وه هۊچ‌که‌س
ئێ شێعرە ک ھێن سەرەم ھێڕشت عەرەبەیل وە سەر کوردستانە؛ دیار دەی ک ئێ شێوە شێعرییە ھزار و چوارسەد ساڵ پێش لە کوردستان باو بۊە. ئەما تا وە ئیسە بەڵگەیل تر ئڕا دڵنیایی و پژرانن ئێ شێوە شێعر کوردییە وەک بەڵگەیک دەورەی ساسانی وە دەس نەکەفتێیە ک نیشنادەر ئەوە بوود ک لە دەورەی ساسانییەیلش وەئێ شێوازە شێعر نۊسریایە.
وەلێ ئونچگ وەک کتاو و بەڵگە تا وە ئمڕۆ مایەسەو، دەفتەرەیل ئایینی یارسان و شاعران ناودار کلاسیک کوردە ک لە دوای ئسڵامەو وە زوان کوردی گۆرانی، شێعر نۊسیانە و وە شێوەی تەل‌واش(پراکندە) بڕێگ لێیان مایەسەو.
نموونەی شێعر ئایینی یارسان لە دەفتەرە پیرۆزەگان.
سەرھەنگ دەودان ساڵ 935 ھاتێیەسە دی و لە ساڵ 1007زایینی لە دنیا چێیە
نموونەی شێعر دەودان:
سەرھەنگی دەودان سەرھەنگی دەودان
ئەز ک ناممان سەرھەنگی دەودان
چەنی ئێرمانان، مەگێڵم ھەردان
مەکۆشم پەری ئایینی کوردان(خەزنەدار 2001)
شاخوەشین (موباره‌ک شا) له ناوچه‌ی لوڕستان، له ده‌ھ سه‌ده‌ی وەرین (1074م 1015 م) هه‌ر وه شێواز کوردی گۆرانی شێعر وەتێیه، هه‌ر چه‌ن ک قسەکردن خوەی جیا لە شێواز شێعریەگەی بۊە!
نموونەی هه‌ڵوه‌س ئایینی له شاخوەشین:
یارسان وه‌را، یارسان وه‌را
ڕای هه‌ق ڕاسییه‌ن، برانان وه‌را
پاکی و ڕاسی و نێوه‌کی و ردا
قه‌ده‌م وه قه‌ده‌م تا وه مه‌نزڵگا (ھەرئەو)
نموونەی شێعری بالوول لە سەدەی دوێم:
ئەو واتەی یاران، ئەو واتەی یاران
ئیمە دیوانەین، ئەو واتەی یاران
ھەنی مەگێڵین، یەک یەکی شاران
تا زندە کەریم، ئایینی ئێران(تاھری2007، سەرەنجام)
نموونەی شێعر داوو(دەورەی پردیوەر):
بێ گاوان گاوێ، بێ گاوان گاوێ
گاو بێ گاوان، بێ گاوان گاوێ
تا سەر نەسپاری، کردە وە لاوێ
تا ھەق نەشناسی، دۊر نە گشت باوێ(ھەرئەو)
نموونەی شێعر نەورۆز سۆرانی(دەورەی سەی براکە):
دڵە دیمەوە، دڵە دیمەوە
دڵە یار وە رەحم، راسی دیمەوە
وە عەینی ناسام شام وە وێمەوە
نەکەرد پیچ پا دەس وە رۊمەوە(دەفتەر نەورۆز)
ھەرلەیوا شێعر شانامەی کوردیش وەئێ شێوەسە ک وەک ئەدەبیات کڵاسیک کوردی شێواز گۆرانی تیەنە شمار و لە زوورم ناوچەیل کوردستان باوە.
نموونەی شێعر شانامەی کوردی:
….. وەختێ پیلەتەن، تووران دا شکەس
بەرزوو جھانجوو ئاوەردەش وە دەس
ھورگیلا نە جەنگ شای ئێران دیار
نە قڵای زابڵ، سپا دا قەرار….(ئاھەنگەرنژاد،پەروێزی1390بەرزوونامە)
نموونەی شێعر مەنزوومەی خورشید و خرامان:
….دومای ئسم زات دەهەندەی داوەر
بشیم وە سەر وەخت عادڵشای خاوەر
ژە روی شاهنامە من کەردم نگا
ئێ داستانە وە زەینم ئاما
فەردێ ژە داستان ویەردەی وەرین
ماجرای مەینەت شای خاوەر زەمین….(عزەتزادە،قەنبەری 1395خورشیدوخرامان)
ھەرلەیوا شان‌وەشان ئەوانەی ک وەک رێبەر و شاعر ئایین یاری شێعر وەتنە، زوورم شاعرەیل ناوچەیل کرمانجی ناوێن، کرمانجی خوارێن، ھەورامی، لەکی و تا رادەیەکیش لوڕی بۊنە، ک ئایین و مەزھەب فرەیگیشیان جیا لە ئایین یارسانە، ھەر وەئێ شێواز گۆرانییە شێعر نۊسانە و وەتنە.
شاعرەیلێگ وەک سەی یاقوو مایەشتی، مەولەوی تاوەگوزی، غوڵامڕەزا ئەرکەوازی، کۆماسی، سەی ساڵەح وھتد ک شاعرەیل ناودار کورد تیەنە حساو ھەر وەئێ شێوە شێعر نۊسانە.
نموونەی شێعر کوردی گۆرانی لە سەی یاقوو مایەشتی کرماشانی:
زاهد حه‌رامه‌ن، زاهد حه‌رامه‌ن
زاحد زنگانی وه ت حه‌رامه‌ن
نه شوورت وه سه‌ر، نه پات وه دامه‌ن
نه هه‌رگز مه‌جڵس عه‌شقت مه‌قامه‌ن
مه‌سجدنشینی دور جه باسانی
بێ خه‌وه‌ر ژه ئێش مه‌زه‌ی خاسانی…(سوڵتانی1363،دیوان مایدەشتی)
ئەڵبەت سەی یاقوو مایەشتی جیا لە شێواز گۆرانی، وە زاراوەیل کرمانجی خوارێن(کەڵھوڕی) و کرمانجی ناوێن(سۆرانی) و تەنانەت وە فارسییش شێعر نۊسایە. وەلێ ئەوڵەویەتێ شێعر کوردی گۆرانی بۊە.
نموونەی شێعر مەولەوی کورد(تاوەگوزی)
نە دڵ ئەو دڵەن، نە ھۆش ئەو ھۆشەن
نە فام ئەو فامەن، نە گۆش ئەو گۆشەن
ھەر کاتێ زانای فەڵەک نەردی شەند
وێنەی ھام جامان، جامام وە جامەند
نموونەی شێعر غوڵامڕەزا ئەرکەوازی – ئیلام
وە باوەیاڵ دیم، وە باوەیاڵدیم
ئەوڕوو واوەیلا وە باوەیاڵ دیم
حەواس پەریشان،حاڵش بێ حاڵدیم
سەرتاپا بەرگش سیا زوخال دیم
سەرقولەی کاوان وە سیا تەم دیم
درەختان ژە خەم چۊ چەوگان چەم دیم…(سارایی1391دیوان ئەرکەوازی)
ئێ شاعرەیلە وەک نموونەی ئەو شێوە شێعرییە، ناوێیان ھاتێیە وەگەرنە زوورمێیان لەی وڵاتە ھەر وە ئێ شێوە شێعر ھەڵوەسانە.
ئێ شێوە شێعرییە وەبوونەی ئەوەی ک ئایین کوردیێگ پشتگری لێ کردێیە لە ناو فرەیگ لە مەردم کورد قەبوول کریا و تا ناوەڕاس سەدەی بیستم لە ناو مەنتەقەیل رۆژھەڵات کوردستان باو بۊە.
یەکێگ لەو مدووەیلە ک شێواز گۆرانی نەتوانست لە سەردەم مودڕن خوەی نووەوبکەی، ئەوە بۊ ک بڕێگ ئاستتەنگی لە ناو ئەو شێوازە بۊ ک قابڵیەت ئافراندن گشت ژانرەگان نەیاشت.
ئەوەی راسی بوو بایەس کار فرەترێگ لە سەر ئێ رەوت ئەدەبییە بکرێ چون لە دریژایی ئێ سەدەیلە – ھەر لە دوای ئسڵامە و تا ئیسە – ئێ شێوازە گووڕانکاری وە سەرێیا ھاتێیە. راسیەگەی یەسە ک شێعر پێش لە پردیوەر، وەگەرد پردیوەر و پاش پردیوەرا جیاوازی دێرێ. ھەنای شێعر شاخوەشین و بەھلۊل وەگەرد دەورەی پردیوەر، دەورەی سەی براکە و شاعرەیل سەدەی نووزدەھم ھەڵسەنگنی، چ لە بار ناوەڕووک چ لە بار مانای و زوانییەو، جیاوازییەگانێیان دیارە. بایس لێکۆڵینەوەی فرەترێگ لە سەر دەورەیل جیاواز شێعر کلاسیک و تاریخی کوردی ئەنجام بدرێ.
ئەمانێ قاڵب و چۊزمان شێعر زوورم شاعران ئێ شێوازە وە یەی شێوە بۊە، ئڕا نموونە، لە دەسپێک زوورم شێعرەگانێیان، خشت یەکەم ک بوودە دو بەش پەنج بڕگەییەو، ئەو پەنج بڕگەی یەکمە لە خشت یەکم دوبارەوە بوو وەک:
سەرھەنگی دەودان، سەرھەنگی دەودان(دەفتەر سەرەنجام)
زاھێد حەرامەن، زاھێد حەرامەن(سەی یاقوو مایەشتی)
ئیە یەکێگ لە نیشانەیل ئەدەبی گۆرانییە کە لە ناو شێعر فۆلکلۆرا – ک تەنیا سەرچەوەی تر ئێ زوانەسە – ئێ شێوەی واژا(تکرار)کردنە لە خشت یەکم نیەۊنرێ. یا ئەگەر گشت شێعرەیلێ ک وە ئێ شێوازە وەتریانە، بەرڕەسی و تاوتوێ بکرێ، دەرکەفێ ک گشتێیان لە قاڵب مەسنەوی (دەھ بڕگەیی)ن، ک ئەوەیش یەکێگ تر لە مەحدوودیەتەیل ئێ شێوازە بۊە و دەس و فکر شاعر بەسایە ک لە قاڵبێگ تر شێعر بۊشێ(بێجگە بڕێگ لە مەحدوود شاعرەگان لە سەدەی ھەیژدەھم وەرەو ئیلا غەزەڵیش نۊسانە).
شیەوکردن ئێ شێوازە لە ناو ئێ کوڵە وتارە نیەگونجێ و نۊسەر لە وتارێگ سەبارەت وەئێ مژارە، وە چڕوپڕی باس تایبەتمەندیلێ کردێیە.
شێعر فۆلکلۆر و پێناسەی ھویەتی
ئەدەبیات فۆلکلۆر، جوور ئەدەبیات نەتەوەیی ھەر گەلێگ تێدە حساو. لە ناو کوردیشا، لە لای ئەدەبیات فەرمی گۆرانییەو، ئەدەبیاتێگ تر وە ناو ئەدەب فۆلکلۆر پێشینەی دڕ و دریژێگ دێرێ ک وەڕاسی توانڕێ لە رێ ئێ ژانرەو، پێناسەی ھۊر و فکر ملەت کورد بکرێ ک وەک مژارەیل تر فۆلکلۆر، نیشانەی میرات نەتەوەیی ئێ گەلەنە.
وەخاتر زاڵبوون ئەدەبیات عرفانی و ئایینی، لە ئەدەب فەرمی کوردا، فیلترێگ ئڕا شاعری کورد بۊە ک نەتوانێ لەسەر ھەر مژار دڵخوازێگ شێعر فەرمی خوەیان لە چوارچوو گۆرانی بڵاو بکەنەو(ئەڵبەت زوورم ئەوانەی ک ئایینی بۊنە). گەھا شێواز گۆرانی –وەتایبەت دەورەی ئەوج ئایین یارسان – ئەو دەرفەتە وە شاعر نەدایە ک وە مەیل خوەی ھەرچێ ک لە دڵ و فکریا ھەس، بارێدە سەر زوان؛ ھەرچەن لە ئەدەب گۆرانی فرە شێعر فکری و فەلسەفی ھەس وەلێ ئەو شێوازە نەتوانستێیە جیا لە کتاوەگان، بایدە سەر زوان خەڵک! ئەما لە لای ئەو شێوازەو، ئەدەب فۆلکلۆر لە درێژایی زەمانا بۊە وە ناسنامەی راسەوڕاس ئێ ملەتە و ھەر ئنسان خوەش‌زەوق – چ ژن و چ پیاگ – لە ھەر قوناخ و سەردەمێگا بەشێگ وە پێ زیای کردێیە و ھەردەم لە گەشە سەنن بۊە و جوور جامەک راسگانیی رەنگدانەوەی خەڵک لە دریژایی زەمانا بۊە.
شاعر کوردزوان وە چەن دەلیل دیارییەو ئەدەب فۆلکلۆر ئافراندێیە(خەڵق کردێیە)
ئەو شاعرەیلە ک زوورمێیان نەخوەندەوار بۊنە و کەمتر لە ژێر کاریگەری ئەدەبیات عرفانی و دینی بۊنە، ھەرلەیوا زوورمێیانیش وە مدوو نەبۊن زانیارییان لە بارەی ئەدەبیات فارسی و عەرەبی، کەمتر لە ژێر کارگەری ئەدەبیات ئەو دو زوانە بۊنە، ھەر وەی بوونەوە شێعریان لە چوارچوو و کارگەری ئەو ئەدەبیاتەیلە خوەی قوتار کردێیە.
ئەما بڕێگیش لەو شاعرەیلە ک خوەندەوار بۊنە، نەخوازینە ک بوونە رچەشکن و ناوێیان دیاریەوبوو، شێعر دڵداری و مژارەیل تر وە ناو خوەیانەو کەمتر بڵاو ئەو کردنە و تەنانەت لە ناو دیوان شێعرییانش کەمتر شێعرێگ جیا لەقاڵب گۆرانی نۊسانە ئەما شێعر غەیر فەرمییان وە شێوەی دەمەکی و بێ‌ئمزای خوەیان ھاتێیەسە ناو خەڵک. ئڕا نموونە بڕێگ لە شێعرەگان سەی یاقوومایەشی ک ھەر وەزوان داڵگی (کەڵھوڕی)ین.
ئەو مدووەیلە لە بانەو وە پێیان ئشارە کریا بۊنەسە بایس ئەوەگ شێعر دڵداری و جیاواز کوردی وە شێوەی جدی و خاس سەقامگیرەوبوود و تەنانەت سینگ وە سینگ خوەی بڕەسنێدە نەسڵەیل دوای خوەیان و نووژەنەوبوو.
ئەڵبەت لە دەلیلەیل قەوی بۊن و ھەرمان شێعر فۆلکلۆر، مژار دڵداری و سرووشی و ھەرلەیوا زوان شێعر لە فۆلکلۆرە ک راسەوڕاس ھەرئەو زوان قسە کردن خەڵکەسە؛ ئیانە لە ئەسڵیترین مدوو مەننێ بۊنە، چۊن ک ئێ شێوە لە ئەدەبیات ھەم ئڕا خەڵک ئاسان بۊە و ھەمیش بەردەنگ و گەل خاستر و راحەتتر لە شێعر گۆرانی وەگەرد ئێ نەوع ئەدەبیاتا پەیوەندی گرتێیە. ئێ شێعرەیلە وەخاتر ئاشکرا نەبۊن شاعرەگانێیان خاستر لە ناو مەردم مانە و بۊنە وە مداڵ شانازی ملی ئێ مەردمە. ھەرلەیوا وە دەلیل ئیستفادە کردن ئێ شێعرەیلە لە ناو لاوەلاوە، ھوورە، گۆرانی، بنملی، موور، ئاغەمیڕەو وھتد ھەر لە درێژایی زەمانا بەردەوام تکرار و نووژەنەوبۊنە.
نموونەیلێگ لە شێعر دڵداری فۆلکلۆر:
1)خاڵێگ دیم وە بان ھجرەی نافەوە /مەر سەرسەوز وە بانگیژنگەی تافەوە
2)لێود وەڵنگەوەن دناند قەنە /دو لیموو لە ژێر کەتاند بەنە
3)لە ناو مەمامد چۊ خوەر بم ئاوا / بگرەم لە باوش چۆ کوورپە ساوا
نموونەی شێعر سرووشتی و…
– تنگس درووزن، وایەم تەڕاڵە / کەڵەوەن چەقی ئەوسا بھارە
– وە شەو سایقە، وە رژ ئەور پڕ / خودایش توایدن کوردان بکەی قڕ
نموونەی موور:
– كه‌ڵێگ له كه‌ڵان خوازی مزگانی / سه‌یادێگ مردێیه وه نووجوانی
– چه‌ن ساڵ له خزمه‌ت نهمام نوو بۊم / نهمام هه‌ڵكه‌نیا خوه‌م ره‌نجه‌ڕوو بۊم
– گڵ وە بانم کەن، گڵ وە باند دیم / لە ژێر ئەو گڵە، گوڵ سەیواند دیم
نموونەی لاوەلاوە و شێعر ئڕا مناڵ:
– لاوە لاوەگەم لاوەم بەر بارێ / خوەم بووم وە پاوەۊ، کوڕەم ژن بارێ
– لاوەلاوەگەم لاوەم شیرینە / کردم وە نەزرد ئەو ماڵ و مینە
– لاوه لاوه‌گه‌م خوه‌م لاوانمه‌د / له هه‌لووركه‌ی خوه‌م خه‌فانمه‌د
– دوه‌تم دوه‌ت دوه‌تانه /ئاو سه‌ر تیه‌تانه / پرتاڵەگان وەرێ/ ئەوریشم و کەتانە/ گووشوارەگان گووشێ /لە یاقووت و مەرجانە /یه دوه‌ت منه وه ته‌نیا /نیه‌مه‌ی وه گه‌نج دنیا/یه دوە‌ت منه هه‌میشه / گه‌رت وه باڵای نه‌نیشه/ ده‌ردد له ناو چه‌وانم/ به‌خه‌ڵخه‌ف شه‌وانم / خودا شكر به‌شم دا/ شینكه‌ر بان له‌شم دا (جھانفەرد، کتاو ھەرمانێگ لە بێدەنگی).
سەدەی بیستم چەن گووڕانکاری نەرینی(نێگاتیڤ) لە سەر پارێزگەی کرماشانی ھیشت:
١.سەدەی بیستم و هاتن مودڕنییەت و ئیستفادە کردن تکنۆلۆژی وە نەف دەسەڵات ناوەدنییەو ٢. هاتن مەزهەب شیعه وە ناو مەردم کورد لە نەخوەنەوار ٣. جمشت مەشروتەخوازی و نائاگاهی مەردم کورد لە کرماشان و وە تاڵانچین پتانسیەڵ ناوچەگە. کارگەری فرە خراوێگ لە سەر شار کرماشان و زوانەگەی دانا. ھاتن ئەو جمشتەیلە گەرد یەکا بۊ وە مدوو وەپەراوێز کەفتن ئەدەب گۆرانی و زاڵبۊن دەسەڵات ناوەندی و زوان فارسی.
ئێ سێ مەسەڵە ک دەس دانە دەس یەک، بۊنە بایس یەگ لە ھاتن رەزاشایا، ئێ ئەدەبیاتە ھڵایە(تقریبا) لە درێژایی سی – چل ساڵ بکەفێدە پراوێز و کەلینێگ لە ئەدەب کوردی درس بوو.
ئەو سێ مژارە ک لە سەرەو باسێیان کریا بۊنە بایس لاواز بۊن زوان کوردی و شێواز گۆرانی. چون ک ئێ شێوازە وەبوونەی بەرتەسکی و قاڵب دیاریێگ ک داشت ئیدی نەتوانست لە بەرابەر جمشتەیل نوو ئەدەبی پاوەگەزدان بکەی و جیێ لە ناو دنیای نوو کوردی نەما تا ک بتوانێ مژار و ژانرەیلێ تر وەئێ زوانە خەڵق بکەی. لە لای ترەو زاڵبۊن زوان فارسی و پەڕوپاگەندەی ئەو زوانە چ لە رێ تکنۆلۆژیاوە جوور رۆژنامە، ئەرتەش، خوەندنگە(مدرسە) و… چ لە رێ مەزھەبەو بۊە مدوو زەعیفەوبۊن زوان ئەدەبی کوردی.
ئەدەبیات گۆرانی وە سەبەب نەزووکیێ لە ژانرەگان تر ئەدەبیاتا، ھۊردە ھۊردە پاشەکشە کرد و مشتومڕ ئەدەبیات فارسی وەگەرد بڕێگ لە شاعرەیل سونەتی کوردیی گۆرانییا دەسپێکرد، وەلێ زوان فارسی وەبوونەی رسانە و دەسەڵاتێیەو، تا ئەندازەیگ سەر کەفت و توانست پەروەندەی ئەدەبیات گۆرانی بوەسێ.
لەی ئێ سێ–چوار دەھە ک نە ئەدەبیات گۆرانی توانی لە بەرابەر فارسی پا بەی وەگەز و نەیش فارسی وە شێوەی گشتی لە کرماشان و دەوروبەرێیا قەبوول کریا تا تێدە دەورەی شاعرەیلێگ وەک شامی کرماشانی ک ئڕا یەمجار لە ژێر چەتر ئەدەب گۆرانی ھاتبۊە دەر و شێعرەیل کۆمەڵایەتیێ وە زوان مەردم شار کرماشانەو وەت و شێعرەگانێ بۊە بەرد بناخەی ئەدەبیات کرمانجی خوارێن(کەلھوڕی). دەھەیگ دو دەھە لەدوای شاعرەیل ناوبریایا، ھڵایە ئاخرەیل دەھەی شەشت ھەتاوی وەرەو دەھەی ھەفتا، شێوەزار کرمانجی خوارێن وە شێوەی جدی تێدە مەیدان خەبات ئەدەب کوردی لەی ناوچەیلا. ئەوە ک لە ناوڕاس سەدەی نووزدەھم لە شار سلێمانی رۊ دا و ئەدەبیات کرمانجی ناوێن سەقامگیر بۊ و دواتر لە دەورەی مودڕن گەشە کرد، وەلێ لە کرماشان وە چەواشەوە ئەنجام گرت. لە سلێمانی وە مدوو دەسەڵات کوردی و پشتگری وڵات بریتانیا و ھەرلەیوا وە مدووەیل ئجباری کردن زوان کوردی لەو ھەریمە، زاراوەی سۆرانی وە رەسمی ناسریا و ئەوە بۊە بەشێگ لەو سەبەبەیلە ک شارێگ جوور سلێمانی بوودە قووبڵە و سەرچەوەیگ ئڕا ئەدەبیات کوردی ناوێن(سۆرانی). وەلێ لە کرماشان چون ک:
١.شارێگ ستراتژی ئەڕا دەسەڵات ئێرانییەیل بۊ ٢. هەڵکەفتنێ لە سەر ڕێ ئەورێشم (ئەتەبات ئالیات) ٣. نەبۊن ئاڵترناتیڤ کوردیێگ و نەبۊن شێواز یا زاراوەی تر کوردی لە دوای شێواز گۆرانی.رەوش کرماشان وەگشتی لە سلێمانی جیاوەکرد.
جمشت شاعر و روشنھۊرەیل کورد ھاوچەرخ لە کرماشان و ئیلام
ئەدەبیاتێگ ک ئمڕو وە ناو ئەدەبیات کرمانجی خوارین(کەلھوڕی) ناوە لێ برێ، دەسپێکێ بوودە ئەدەبیات سەدان ساڵەی فۆلکلۆر. لە بەش کڵاسیکیش شاعرەیلێگ وەک شاکە و خانمەسۊر توانیم وەک دو شەخسیەت تاریخی ناو بوەیمن ک وە ئێ زاراوە شێعر وەتنە. شێعر شاکە و خانمەسۊر ھەرچەن ھێمانێ یەی پایان ھا لە ناو ئەدەب گۆرانی، وەلێ شێعریان وەگشتی یەکمین نۊسان وە کوردی کەڵھوڕی کلاسیک تێدە شمار ک پایبەند وە چوارچوو و ئەندیشەی شاعرەیل سەردەم خوەیان نەبۊنە و شێعریان وە زوان خەڵک بۊە و لە بار ناوەڕووکیشەو کامڵەن وەل مەفھووم شێعر شاعرەیلێ ک گۆرانی نۊسانە فەرخ کەی.
نموونەی شێعر شاکە و خانمەسۊر:
…بۊش وە شاپەروەر نەچوو وە ماڵان/ خال سەوز و دێز نەیدن وە تاڵان
بۊ وە شاپەروەر نەکەی قاڵ و قین/ ھام لە قەندەھار لە ژێر باڵ چین
ئێ قەندەھارە قەنێ وە بارە/ ئڕا شاپەروەر گشت ژار مارە …(خانمەسۊر)
سووسەن‌گوڵ چڕی ئەو سەرنساران/ ھەی وە مزگانی ھاتەوە یاران(شاکە)
خ)شکرانەم پید بوو بینای بان سەر/ش)کوورە گڵاڵان لافاو گرتە وەر
خ)شکرانەم پید بوو کەس سڕ نەزانا/ ش)سفێ پەڕ لە رۊ سەرزەمین شان (شاکە و خانمەسۊر. تصحیح قاسمی، خانی 1379)
لە دوای ئێ دو شاعر ناودارە شاعرەیل تر بۊنە ک وە ئێ زاراوە شێعر نۊسانە لەوای نۊرە گوڵێنی و کەسانێگ تر.
نموونەی شێعر نۊرە گوڵێنی:
ھەی ئاو ھەی ئاگر، ھەی ئاگر ھەی ئاو/ ھەی ئاو وە دەسەیل ئاگر ھا لە ناو(نۊرە گوڵێنی)
ئەڵبەت ناگفتە نەمینێ لە بار نەسریشەو ھەڵگەردان کتاو ئنجیل (چاب دوێم، لەندەن ساڵ1925) وە ئێ زاراوە، یەکمین تەجربەی نەسرنۊسی وە ئی زوانە بۊە. ئەما یانە وەک جمشت ئەدەبی ئەدەبیات نوو کوردی کەڵھوڕی نیەتیەنە حساو.
لە دو – سێ دەھەی دواییە، زانیاری خەڵک ناوچەگە دەبارەی زوان و فەرھەنگ خوەیان، ھس نەتەوایەتی لە ناو نەسڵ رووشنھۊر گەشە کرد و لە دوای ساڵانێگ بێدەنگی، جارێگ تر ئەدەبیات کوردی ئەوەیش لە رێ شێوەزار کرمانجی خوارێن(کەڵھوڕی)ەو سەرھەڵدا و ھاتە ناو مەیدان ئەدەب کوردی.
ئەوەی راسی بوود پێش لە ئێ دو دەھە جموجۊل ئەدەبی فرە کەمێگ لە پارێزگەیل کرماشان و ئیلام بۊ و شاعرەیلێگ وەک شامی کرماشانی وھتد قوناخێگتر لەی ئەدەبیاتەنە ک وەک نەسڵ دۊای کەلین(دەرز/خەلە)ی ئەدەبیات کوردی و پەیوەندی ناوەی ئەدەب گۆرانی و زاراوەی داڵگی تیەنە حساو. ھەر لە دریژەی ئێ رەوەندە شاعرەیل تر ھاتنە مەیدان ئەدەب کوردی؛ لەوای تەمکین کرماشانی، پەرتەو کرماشانی، پەروێز بەنەفشی، کەرەمڕەزا کەرەمی؛ شێعر ئێ شاعرەیلە وەتایبەت شامی کرماشانی بۊە بایس ئاشتی مەردم وەگەرد زوان کوردی و زاراوەی کەڵھوڕییا. ئەما ئەو ھس نەتەوایەتییە لە ناو ئەو شێعرەیلە سەقام نەگرتبۊد و نەتوانس بوودە جمشت ئەدەبی و گشت‌گیرێگ تا رەسێدە بەرەی دوای ئەوان.
لە ئاخرەیل دەھەی شەس و سەرەتای دەھەی ھەفتایا، قوناخ ئەدەبی نووێگ دەسپێکرد ک لە سەر بنەمای ئەدەب فۆلکلۆر و ھەرلەیوا ئەدەبیات جھانا سەقام گرت و بۊە سەبەب ئافراندن شێوازێگ نوو لە ئەدەبیات کوردی کەڵھوڕی. ئێ پرۆسە ھەر لە خاڵ سفر فۆلکلۆرەو وەرەو پێشکەفتن و نووخوازی لە ئەدەبیاتا ھێمانێ ھەر بەردەوامە؛ لە پێشاھەنگەیلێ جوور فەرھاد عەزیزی، عەلی فەیلی، سەعید عبادەتیان، زاھر سارای، جەلیل ئاھەنگەرنژاد، رەزا مەوزوونی، عەلیرەزا خانی، عەلی حاتەمی، ناھید محەمەدی، مەسعوود قەنبەری، سیامەک نەجەفی، عەلیڕەزا یەعقووبی، فەرھاد شامرادیان، چەنگیز ئقباڵی(ئازاد)، شێردڵ ئێڵپووڕ، عەلی ئوڵفەتی، کەیومەرس بەڵەدە، سارۆ خوسرەوی، کاوە خوسرەوی، ئەبووزەر کوردپووڕ وھتد دەسپێکرد تا رەسێد شاعرەیل جوانترێگ وەک خانم سۆما ئەمینی، سمەیە مێھری، مەریەم نەجەفی، فەرزاد سەفەرە، ئێحسان نەجەفی، ھومایوون عەباسی، محەمەد مرادی نساری، مەیسەم خورانی، ئومێد زاھری، ئسڵام شاھمرادی و… ک درێژەدەر ھەر ئەو رێیەنە.
چەن نموونە لە شێعر ئێ دو دەھەی دۊاییە:
دنیا تەمە و دنیا تووز، دنیا گەردەچۊچانە/ کەسێ کەسێ نیەناسێ، گشتێ دەم ھەڵپێچانە
نە بوو ھەناس عشقە، نە روژنای راسی/ دنیا خراو دنیا گەن، دنیا دروو دەسانە…(زاھر سارایی)
ــــــــــــ
ئلاھی ھوورە ھەم چۊ موورە بێ تو/ ژیان ھەم جوور مردن زوورە بێ تو
ئەگەر مانگ و خوەر و ئاسارە بێنەم/ ئلاھی وجاخم کوورە بێ تو(شامرادیان 1392)
ـــــــــــ
ئێوارەسە، خوەرەزەردە/ کۊە ئاوس ھەر دەردە
سایەگان سەرد و قژن/ چووڕ چووڕ خوەرتاوەیل مژن…(عبادەتیان 1388)
نە خوەرھەڵات، نە بەیانی/ ئاوات من خوەرئاواسە/ لە خوەرئاوای بێ‌سنوور نیشتمانم/ رەنج ئایەم/ وەنەوشە داس/ نە خوەرھەڵات، نە بەیانی/ ئەزرەت من خوەرئاواسە/ لە خوەرئاوا/ ھەر رۆژ نیشم/ لە سای سایەم/ نووڕمە جامەک دایەم/ تاگەر بزانم/ چەنێ دێوم، چەنێگ ئایەم (عبادەتیان)
ـــــــــــ
“سفر ئافراندن”
خاک
چە توانێ بۊشێ گەردەلۊل!؟/ هەنایگ مەتووە کراس خاک/ لە هەردەی دەلیا
ئاو
پەیام قونرە چە توانێ بوود!؟/بێجگە لە ئاشتی/هەنایگ سوڕە لێوار.
وا
چ پەڵپێ دێرێ بگرێ وا/ هەنای کە مقێیەو بەی/لە قەڕقۊتی نۊتەک و نەزوک خاک.
ئاگر
منجەو داس/پێزوکێ/لە مناڵدان زەمین./چە دێرێ بۊشێ خاک!؟/ ئەگەر کلگ لە کونایل زەمین رەد بکەێد ئاگر.
وە تاێرمەی ئەورەیلێ کە درژانگە[iv] دانە و /لە سەر ئاسووەیل لێز گرتنە/هاتێ رساڵەتێ فرەتر/لە رەژین ئیوارگانەیل داشتوون. (شێردڵ ئێڵپووڕ1395)
ـــــــــــ
دوان گوورانی
1.let me in
(گله‌وه‌ده‌ره)
بیلا بامه ناو / لهی دهره بامه ناو / بام له ماڵد / دهرهگه بهیرهو / بچڕهم
نهیلهم بچم / دهسم بگر بورهم له ماڵ / دانره‌م / نهیلهم هیچ نهۊشم / ئهو دهسه بنهو بان ئێ دهمه
سهرمهو بنه / ئێ سهره بنهو بان ئهو ڕانه / بچڕ ئهو لاوهلاوه(ئەلی ھاتەمی 1389)
ــــــــــــ
“دارته‌ل”
نه سان دیرووکیێگ بۊم، تا له پام وێنه‌یگ وه قووزەو بگرن/نه مه‌ل ده‌نگ خوه‌شێگ، تا ئەڕام دامێ هه‌ڵوه‌سن / له ته‌مام دار دنیا، ته‌نيا دارته‌ل دریژێگم / له تای كۊچه‌ی بن‌به‌سێگ، له خوار شار گه‌ورایگ چۊ ته‌یران/ دارته‌لێگم ك له لیم، وه دزیه‌و هزار گله سیم به‌رق كیشانه/ له گه‌رمای تاوسان، هاو ده‌نگم مه‌ل لانه‌ورێزێگ بۊ/ له ناو شه‌وه‌یل ئێ زمسانیشه / گاجار پیای مه‌سێگ / سهره لێ شێوێد و له جی ژنه‌گەی باوش کەێدە پێما و /سۊه‌تگ سۊه‌تگ وه ملما گیرێد/ م له ناو ئێ كۊچه چوه كه‌م؟ / تاكەی بایه‌س مناڵه‌یل له لیم بچنه‌وبان؟ /چه‌وه‌ڕێ ئهو شه‌وه‌مه / ك ماشینێگ كه‌ێده‌مه دوكوته‌و (ئوڵفەتی 1394)
ـــــــــــ
پێش له ده‌نگ نه‌قاره/ پێش له ئیه ك / شمشێر له وه‌ره‌ك بكیشن/ دو سوار / وه تافوه/ وه‌ره‌و یه‌كان چیان/ دو ئه‌سپ ئاشق / پاش له ساڵا‌ن/ یه‌ك كردبۊ‌‌نه دی! (ئێحسان نەجەفی 1392)
ئێ چەن شێعرە وەک نموونەی شێعر ھاوچەرخ ھەڵوژیانە. وە پای کتاوەیلێگ ک لە وەر دەس نۊسەر بۊ ئێ شێعرەیلە جوور نموونەی لە شێعر ئیلام و کرماشان ھاتنە ونە وە دەھا شاعر تر ھەن ک ھەر وە ئێ زاراوە شێعر نۊسن و کتاوێیان چاپ بۊە.
لە شێعر ھاوچەرخ کوردی کرماشان و ئیلام چ غەزەڵ، دوبەیتی، نیمایی و ئازاد ھیچ ئلمان ھاوبەشێگ وەگەرد شێعر کڵاسیک قەدیمی شێواز گۆرانییا نەیرێ. وە گشتی چ لە بار ناوەڕووک و مەفھوومە چ لە بار قاڵب و زوانەو، شاعر ھاوچەرخ وەگشتی نووڕین(دیدگا)ی جیا لە ئەدەبیات کلاسیک قەدیم دێرێ. تەنیا وجەی ھاوبەش شێعر کوردی گۆرانی وەگەرد شێعر ھاوچەرخا تەنیا شێعر مەسنەوی دە بڕگەیی(ھجای)ـە – ک یەکێگ لە ھازدارترین قاڵبەیل شێعر کوردی تێدە حساو. نەوع مەسنەوی ک شێعر کلاسیک و تاریخی کوردی بۊە، لە شێعر ئمڕۆیش باوە، ھەرچەن تەنیا قاڵبەگەیان یەکێگە و لە بار ناوەڕووک و مەفھوومەو جیاوازن. ئەما لە شێعر غەزەڵ، نوو، ئازاد و… ھیچ ھاوبەشیێگ لە ناوێنیان نییە.
شێعر کلاسیک قەدیم وەگەرد شێعر ھاوچەرخا تەنانەت لە بار زوانییشەو لە یەک دۊرن، شێعر کلاسیک گۆرانی بنەمای ھەڵگەردێدەو زاراوەی ھەورامیی. ئەما شێعر ئمڕۆ ئیلام و کرماشان لە سەر زاراوەی خود مەردمەگەس یانێ زاراوەی کرمانجی خوراین (کەڵھوڕی). ئێ شێعرەیلە(شێعر ئمڕۆ) جیا لە فکر و ئەندیشەی نوویان و ھاوبەشییان وەگەرد شێعر ئازاد دنیایا، لە بار زوانی و تا رادەیگیش لە بار ناوەڕووکەو وەگەرد شێعر فۆلکلۆر کوردیا ھاوبەشن. وەگشتی شێعر فۆلکلۆر وەک بنەما و داڵگ شێعر ھاوچەرخ کوردی ئێ دو پارێزگەسە. ھەرلەیوا شێعر شاعران نووخواز کوردی سۆرانی لەوای شێرکۆ بێکەس، عەبدلا پەشێو، لەتیف ھەڵمەت و… تارادەیگ لەسەر شێعر ھاوچەرخ کەڵھوڕی کارگەری نایە.
سەرەنجام
ئێ وتارە لە ئەسڵا لە سەر شێوەی ئەدەبی شێواز فەرمی گۆرانی بۊ وەلێ نۊسەر ناچار بۊ ک چەوخشاننێگیش وە ئەدەبیات فۆلکلۆر و ئەدەبیات ھاوچەرخ ئمڕویشا بداشتوو ک ھەر سێییان وەک میرات ئەدەبی ئەوسا و ئێسای کوردی تیەنە حساو و لە وەرچەو نەگرتن ھەر کام لەیانە، بێگومان ئەدەبیات کوردی نیەتوانێ بەرڕەسی و تاوتویێ بکرێ.
شێواز کوردی گۆرانی جوور شێواز کلاسیک و پێشینەی کوردی ک خوەی بوودە چەن دەورەی تاریخی ک لە درێژایی زەمانا لە ھەر دەورەیگ ئاڵوگۆڕ تایبەتێگ وە سەرێیا ھاتێیە. ئەدەبیات فۆلکلۆر (بەش شێعر)یش میرات نەتەوەیی و فکر و ھۊرشەی گەل کوردە.
شێعڕ ئێ دو سێ دەھەی دواییشە بوودە دو بەرەی شێعر کلاسیک(وە ناوەڕووکێگ نووتر) و شێعر ئازاد ک دی لە چوارچوو کلاسیک گۆرانی نیەگونجن.
شێعر فۆلکلۆر، وە خاتر ئەوە ک وە زاراوەی ئمڕو مەردم کوردە و لە ھەر دەورەیگا وە پاوگوورەی زەمان نووژەنەو بۊنە، فرەتر کاریگەری لە سەر مێژگ و فکر بەردەنگ(مخاطب) ئێ ناوچەیلە داشتێیە و شوون و نموود ئەدەبیات فۆلکلۆر لە ناو شێعر شاعرەیل بەرەی نوویش وەخاسی خوەی نیشان دایە.
ئەدەبیات فۆلکلۆر کوردی وە تایبەت بەش شێعر کەمتر لە ژێر کاریگەر زوانەیل ھاوسا و بێگانە بۊە. ئەڵبەت ئەدەبیات گۆرانی ک زیاتر لە ھزار ساڵ ئەدەبیات و سەبک رەسمی بەش گەورایگ لە کوردستان بۊە، نەتوانستێیە کارگەری فرەیگ چ لە بار زوانی و چ ناوەڕووکەو لە سەر فۆلکلۆر دانەی. لە بار وشە و ماناناسیەو ھەر ئەو ئەندازە ک لە گۆرانی لە ناو فۆلکلۆر کوردی کەڵھوڕی وام گیریایە، ھەر ئەوقەرەیش لە زوانەیلێگ وەک عەرەبی و فارسی ئیسفادە بۊە. چون یە رەوەند خوەزایی ھەر زوان و ئەدەبیاتێگە. وەگشتی ئەدەبیات ھاوچەرخ و نوو کوردی لە کرماشان و ئیلام ریشێ لە بان ئەدەبیات فۆلکلۆر دێرێ. شێعر کلاسیک گۆرانی نەتوانستێیە بوودە بنەمایگ ئڕا ئەدەبیات ھاوچەرخ کوردی و ئێ شێوازە ئڕا ھەرایھەرین جی خوەی لە ناو ئەرشیڤ ئەدەبیات ملی کوردستان کردێیەسەو.
پەراوێز:
.[i] ئێ نۊسمانە تەنیا خوڵاسەیگە لە وتارێگە و لە سەر ژانر و مژارەیلێ ک ھا ناوێ باس نەکریایە، لە بانان ھەر کام لەو مژارەیلە ناو وتارە وە شێوەی زانستی شیەو کریەن.
[ii]. Chamanara Behrooz
[iii] . ئەڵبەت بەیتە فۆلکلۆرەگان ک لە ناو ئێ زوانە وە شێوازێگ جیا لە شێواز گۆرانی وەتریانه و زوورم ئێ بەیتەیلە ئمڕۆ لە ناو ھوورە و گۆرانیی فۆلکلۆر وە کار تیەن.
[iv] . Dirjange
سەرچەوە:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
کوردی – فارسی
ئاھەنگەرنژاد،جەلیل؛ پەرویزی،قامەت(1390) تصحیح، تحلیل و پژوھش بەرزونامە/شانامەی کوردی. انتشارات باغ نی – کرماشان
ئوڵفەتی، عەلی (1391) سزیان وەفر، شێعر کوردی، ناشر مؤلف
ئێڵپووڕ، شێردڵ (1395) لە پرد خوەر – کۆمەڵە شێعر کوردی – ناشر مؤلف.
پرھیزی، عبدالخالق 1385 وزن شعر کردی، انتشارات زمان.
حەمەباقی، محەمەد، (1375) مێژووی مووسیقای کورد، چاپخانەی ئێران – شھر کورد.
خەزنەدار، د. مارف(2001) مێژووی ئەدەبی کوردی، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، بڵاوکراوەی ئاراس. ھەولێر
سارایی،ظاھر (1391) دیوان کامل غلامرضا ارکوازی، چاپ دوم، انتشارات زانا – ایلام
سلطانی،محمدعلی(1363) دیوان کامل سید یعقوب ماھیدشتی، ناشر گردآورندە
شاھمرادیان، فەرھاد(1392) نوون دووس – شێعر کوردی – انتشارات زانا
شمیسا، سیروس(1382) سبک شناسی شعر، چاپخانە رامین، چاپ نھم
قاسمی، محمدعلی. خانی علیرضا(1379) دیوان کامل شاکە و خان منصور. انتشارات صلاح الدین ایوبی
عبادەتیان، سەعید(1388) ھە لە لام بۊد گومد کردم. شێر کوردی، ناشر مؤلف
عزەتیزادە، فەرھاد؛ قەنبەری مەسعوود(1395) خورشید و خرامان، کۆکردنەوە و شیرۆڤەی، انتشارات دیباچە – کرماشان
طاھری،طیب(2007) دەفتەر سەرەنجام، ئنستیتوتی کەلەپووری کورد، سلێمانی
دەسنووسی خەتی (دەفتەری نەورۆز) کتێبی ئایینی یارسان دەورەی چلتەن.
جەھانفەرد، ژیار (…) ھەرمانێگ لە بێدەنگیدا/لاوەلاوەی کوردی(چاپ نەکریای)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ھەرمانێگ لە بێدەنگیدا/گۆرانی، ھوورە و بنملی(چاپ نەکریای)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ھەرمانێگ لە بێدەنگیدا/ موور، ئاغەمیڕەو و چەمەری (چاپ نەکریای)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ھەرمانێگ لە بێدەنگیدا/ شێعر بەربڵاو (چاپ نەکریای)
مکری، دکتر محمد، (1994) نغمەھای جاودانی یا ترانەھای کردی چاپ دویم – انتشارات زیگفرید – پاریس.
نەجەفی، ئێحسان (1392) گلوەدەرە. شێعر کوردی، ناشر مؤلف
ھاتەمی، ئەلی(1389) ئێوارەی تاوسان، شێعر کوردی، ناشر: باخ نەی – کرماشان
یاسمی، رشید(؟) کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او، انتشارات ابن سینا
ئنگلیسی
– Kreyenbroek Philip G, Chamanara Behrooz, (2013) Literary Gurāni: Koinè or Continuum ?”, Chez les kurdes, 151-169
– Kreyenbroek Philip G, Chamanara Behrooz, (2013); An Investigation into the Kurdish Genre of the Shāhnāma and Its Religious Dimensions, Journal of Persianate Studies 6, 163-177