پێگەی ئەدەبی كوردی لە كرماشان و ئیلام و قۆناغەكانی
شەریف فەلاح
.
رۆژهەڵاتی كوردستان كە پێكهاتووە لە چوار پارێزگای ئیلام، كرماشان، كوردستان و بەشێكی زۆری ئازەربایجانی رۆژئاوا، بەشێك لە نەتەوەی كوردی تێدا دەژی كە بە زمانی كوردی و بە زاراوە و دیالێكتە جۆراوجۆرەكانی قسە دەكەن. بە درێژایی مێژوو ئەم نەتەوەیە لە مافە فەرهەنگی و سیاسییەكانی بێبەش بووە و لەلایەن حكومەتەكانی زاڵ بەسەر ئێرانەوە بە فەرمی ئیزنی خوێندن و نووسین بە زمانی كوردی نەدراوە كە ئەمە یەكێكە لە گرفت و ئاستەنگە فەرهەنگی و سیاسییەكانی نەتەوەی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان. زمانی دایك وەك یەكەمین دیاری و توێشە كە هەر لە سەرەتای منداڵییەوە لە دایك و باب و لە داوێنی بنەماڵەوە لە رێگای داب و نەریت، هەڵسوكەوت، خواردن گۆ كردن، ئاخاوتن و… بۆ منداڵ دەگوازرێتەوە، هەوێن و گەوهەری پەروەردە و قاڵب گرتنی فكر و جیهانبینیی تاكە. پەرەروەدە بە زمانی دایك و خوێندن و نووسین بەو زمانە یەكێك لە سەرەكی و ئاسایی‌ترین مافە سروشتییەكانی هەر مرۆڤێكە. زمان وەك كۆڵەكە و شادەمار و رۆحی نەتەوە لە پرۆسەی فەرهەنگسازیدا دەورێكی ئێجگار گرنگ دەگێڕێت، لە رێگای زمانەوە مرۆڤ سەرەتا پێناسە و شوناسی فەرهەنگی و نەتەوەیی تاك وەردەگرێت و لە سنوورێكی بەبڵاوتر و لە كۆمەڵگادا شوناسێكی دیكەی كۆمەڵایەتی و فەرهەنگیشی پێ دەبەخشێت.
ئەوەی لەم وتارەدا دەمەوێ هەڵوەستەی لەسەر بكەم، وەڵامدانەوە بە چەند پرسیارێكی گشتیە لەمەڕ زمان و ئەدەبی كوردی لە دوو پارێزگای كوردنشین لە رۆژهەڵاتی كوردستان، ئەویش كرماشان و ئیلامە.
مەبەست لە هەڵبژادرنی ناوچە و جوغرافیایەكی تایبەت بۆ تاوتوێی ئەم بابەتە ئەوەیە كە دوو پارێزگای دیكەی كوردنشینی ئێران (سنە و ورمی) رەوش و بارودۆخی فەرهەنگی و زمانییان بە نیسبەت ئیلام و كرماشان جیاوازە.
ـ ئاخۆ پرسی خوێندن و نووسین بە زمانی كوردی لە رۆژهەڵاتی كوردستان لە هەر چوار پارێزگاكە وەك یەكن؟ ئاخۆ زاراوە جیاجیاكانی زمانی كوردی شانبەشانی یەك گەشەیان كردووە؟ هۆكاری لاوازی و نەبوونی دەرفەت و دەرەتانە فەرهەنگی و ئەدەبییەكان لە كرماشان و ئیلام چین؟
قۆناغە جۆاروجۆرە فەرهەنگی و ئەدەبیەكان لە كرماشان و ئیلام لە كەیەوە دەستیان پێكردووە و ئێستا لە چ دۆخێك دان؟ ئەم پرسیارانە و چەندین پرسیاری دیكەی پێوەندیدار بەم پرسە لەم وتارەدا دەخەینە بەرباس و تاوتوێیان دەكەین.
ئەگەر لە روانگەی مێژووییەوە لەم بابەتە بڕوانین، بە جوانی بۆمان دەردەكەوێ كەلە هەڵكەوتەی جوغرافیایی دوو پارێزگای كرماشان و ئیلامدا هەر لە چاخەكانی كۆنی مێژووە زاراوەی كۆنی گۆران (هەورامی)، لەكی، فەیلی، لوڕی، كەلهوڕی، ئیلامی كۆن لەناو پێكهاتەی هۆز، تایفە و عەشیرە جیاجیاكاندا زمانی ئاخاوتنی جەماوەری كوردی ئەو دەڤەرانە بووە و كۆنترین دەق و بەڵگەی نووسراوی كوردی بە زاراوەی گۆران دۆزراوەتەوە كە دەربڕی بوونی ژیار و شارستانیەتێكی كۆن و دێرینە لەو ناوچانە. گەلێك بەڵگە، دەسنووس، بەیاز و دەقی حیماسی، چیرۆك و ئەفسانە و ئوستوورە لە كرماشان و ئیلام سەریان هەڵدوە كە نیشانەی دەوڵەمەندی و بەهێزیی زاراوە جۆراوجۆرەكانی ئەو ناوچەیە. ئەدەبیاتی دەوڵەمەند و پڕ ناوەرۆكی زارەكی، فۆلكلۆر و پەند و قسەی پێشەنان كە چەند ساڵێكە لەسەر دەستی نووسەر و لێكۆڵەرانی ئەم بوارە كۆ كراونەتەوە و ئێستا لەبەر دەست دان، دەربڕی بوونی پاشخان و خەزێنەیەكی ئێجگار دەوڵەمەند و پڕناوەرۆكی كولتوور و ئەدەبی نەتەوەییە لەو ناوچانە.
جیا لە كورد بوون و پێكهاتە و تایبەتمەندییە هاوبەشە نەتەوەییەكان، لەلایەن حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانەوە كار بۆ ئەوە كراوە كرماشان و ئیلام لە ناوچەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی كوردستان جیا بكەنەوە كە دەتوانین لە چەند خاڵدا ئاماژەیان پێ بكەین كە بریتین لە:
1 ـ بوونی مەزهەب، ئایین و ئایینزای جیاواز.
2ـ گرتنەبەری سیاسەتی هەڵاواردن و دابڕان و بەرینتر و زەق كردنەوەی جیاوازییە فەرهەنگی و ئاینییەكان لەگەڵ ناوچەكانی دیكە لەلایەن سیستەمی دەسەڵاتەوە.
3 ـ هەوڵدان بۆ گۆڕینی دێمۆگرافیای سیاسیی و فەرهەنگی و ئاسیمیلاسیۆنی زمانی و فەرهەنگی.
4 ـ لە خشتە بردنی زمانی كوردی و قەدەغە كردن و نامۆ و ناشیرین نواندن و گاڵتە كردن بە زاراوەكان.
5 ـ هەڵاواردنی مەزهەبی، ئایینی و پێشگیری لە بەڕێوەبردنی بۆنە و رێوڕەسمە مەزهەبییەكان و پەرەدان بە ناكۆكی و ئاژاوە لە نێوان مەزهەب و ئایینە جیاوازەكان.
6 ـ دنە و هان دانی كوردی ناوچەكانی دیكە بۆ بە گژدا چوونی كوردی كرماشان و ئیلام و جێخستنی كردنی جۆرێك تێڕوانینی چەواشەی وەك “زڕە كورد” و ” كوردی رەسەن و ناڕەسەن”.
7 ـ رەواندنەوەی دەرەتان و دەرفەتە فەرهەنگی و ئەدەبییەكان لە كرماشان و ئیلام و دوور خستنەوەیان لە چەقی رەوتە زمانی و ئەدەبییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان.
8 ـ زاڵ كردنی كولتووری غەیرە كورد لە هەموو ئاستەكان و سەپاندنی بەسەر جەماوەر و هێنانی هێزی ئابووری و ئیداریی ناخۆجێی لەباتی خەڵكی خۆجێی.
9 ـ پەرەدان بە ناكۆكییە تایفەیی و عەشیرەییەكان لە راستای لاواز كردنی هەستی نەتەوەیی و بە هێند نەگرتنی بەها و بایەخە نەتەوەیەكان لەلای خەڵك و سەرقاڵ كردنیان بە پرسی لاوەكییەوە.
10ـ داتاشینی تۆمەتی جیایخواز، ئاژاوەگێڕ و هەروەها هێژمۆنیی زاڵی تێڕوانی نیزامی ـ ئەمنیەتی بۆ ناوچەكانی كرماشان و ئیلام.
ئەو دە خاڵە و زۆر هۆكاری دیكە كەش و دۆخێكی وایان خولقاندووە كە هەم لە سەردەمی دەسەڵاتی پاشایەتی و هەم لە سەرەدەمی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامیدا دوو پارێزگای مێژوویی و كەونارایی كرماشان و ئیلام، دوو دەڤەری دەوڵەمەند و بەپێز لەباری مێژوو، زمان فەرهەنگ و ئەدەب و كولتووری كۆمەڵایەتی، پەراوێز بخرێن و لە رەهەندی مێژووی سیاسی و فەرهەنگی رۆژهەڵاتی كوردستاندا بۆ چەند قۆناغێك لەبیر بكرێن و لەباتی كولتوور و زمانی رەسەنی خۆماڵی و گرێدان بە ناوچەكانی دیكە، كولتووری غەیرە كورد و جیهانبینیەكی دیكە زاڵ بووە و لە چوارچێوە نووسین و داهێنان و بەرهەمهێنانی زمانی و ئەدەبیدا كەمڕەنگ بیت و خەون و خولیا و ئاواتە نەتەوەیی و نیشتمانیەكانیان بە زمانی فارسی بهێننە سەر كاغەز.
ناكرێ ئەم پرسە وا لێك بدرێتەوە كە دوو پارێزگای كرماشان و ئیلام كە بەپێی ئامارە فەرمییەكان دوو لە سەر سێ حەشیمەتی كوردی رۆژهەڵاتی كوردستان پێك دەهێنن، بەدەرن لە نووسەر، ئەدیب، داهێنەر و لێكۆڵەر، بەڵكوو بە پێچەوانەوە كەسانی پسپۆڕ، لێكۆڵەر، داهێنەر، كارامە و هەڵكەوتە لە دوو پارێزگای ئیلام و كرماشان و شار و شارۆچكەكانی دەورووبەری لەچاو پارێزگاكانی كوردستان و ئازەربایجانی رۆژئاوا گەلێك زۆرن. نووسەران و داهێنەرانی كرماشان لەژێر هێژمۆنیی ئەو كەش و دۆخە زاڵەی كە هەبووە و لەبەر ئەو هۆكارانەی كە باسمان كرد نەیانتوانیوە بە زمانی دایكیی خۆیان واتە گۆران، كەلهوڕی، لەكی، لوڕی، باجەڵان، گەهوارەیی، فەیلی و… خۆ دەربخەن و بە ناچاری پەنایان بردۆتە بەر زمانی فارسی و وزە و تواناییە هزرییەكانیان لە پانتایی ئەو زمانەدا دەرخستووە و خەم و ئازارەكانی نیشتمانیان باس كردووە و ویستوویانە لەو رۆچنەیەوە سیما، ئەندێشە و فكری كورد بخەنە روو كە هەوێن و گەوهەری زۆرێك لە نووسراوەكانیشیان كوردین.
بێگومان ئایین و مەزهەب لە كوردستان یەك لەو پرسانە بووە كە رۆڵ و كاریگەرییەكی زۆری لەسەر فكر و ئەندێشە و بەرهەمی نوخبەكانی كورد هەبووە، ئاییینەكانی زەردەشت و یارسان لەبەر ئەوەی جەماوەر و لایەنگرێكی زۆریان لە هەورامان، كرماشان و ئیلام هەبووە و ئێستاش هەیە، بوونەتە رەوت و رێچكەیەكی ئەدەبی و گەلێك شاعیر و ئەدیبی ناودار هەڵكەوتوون كەلە قاڵبی ئەدەبی میللی ـ مەزهەبیدا زۆر شاكاریان بە زاراوەكانی گۆرانی كۆن، لەكی، فەیلی و كەلهوڕی لێ بەجێماوە كە دەتوانین ئاماژە بە كەلام و دەفتەرەكانی یارسان و كەسانێكی وەك: “بابا سەرهەنگی دەوان، دایە تەورێز، سەی یاقووب ماهیدەشتی، پەرێشان دینەوەری” لە سەدەی چوارەمی زایینی، باباتاهیر هەمەدانی لە سەدەی دەیەمی زایینی بە زاراوەی لەكی، مستەفا بێسارانی لە سەدەی شازدەیەمی زایینی بە زاراوەی هەورامی، محەمەد كەنوولەیی لە سەدەی هەڤدەی زایینی، خانای قوبادی لە نیوەی دووەمی سەدەی هەڤدەیەمی زایینی، سەرهەنگ ئەڵماس خان و میرزا شەرەف دینەوەری لە ناوەڕاستی سەدەی هەژدەیەمی زایینی، شەیدا هەورامی لە كۆتایی سەدەی هەڤدەیەم و هەروەها محەمەد وەلی كرماشانی لە سەرەتای سەدەی بیستەم، وەلی محەمەد ئومێدی، غوڵامڕەزا ئەركەوازی و… بكەین. زۆرێك لە لێكۆڵەر و توێژەرانی بیاڤی زمان و ئەدەبی كوردی لەو باوەڕە دان كە گەلێك دەق، حیكایەت و چیرۆكی حیماسی و ئەدەبی زارەكی لە كرماشان و شارەكانی دەورووبەری خولقاون و بەپێی بەڵگەی سەلمێنراو كە ئێستا لەبەر دەست دان “شانامەی كوردی” بە ناوەرۆكی جیاواز لە شانامەی فارسی بە زاراوەی گۆران و بە چەند گێڕانەوەی جیاواز ئێستا لەبەر دەست دایە و لە زۆر باردا شان لە شانی شانامەی فیردەوسی دەدات.
یان لە بەرهەمەكانی دیكە دەكرێ ئاماژە بە “رۆسەم و زەنوون” شاكاری بەنرخی ئەڵماس خان كەنوولەیی بكەین. هەروەها دوو هۆنەری شاكار خولقێنی ناوچەی ئەیوان “شاكە و خان مەنسوور” جۆر و شیوازێكی ترە لە ئەدەبی میللیی كوردی كە دەگمەن و بێ وێنەن.
یان “برزوونامە” وەك دەقی حیماسیی كوردی بەڵگەیەكی گرنگە لە بوونی رەهەند و رەوتێكی بەرین لە ئەدەبی حیماسی و میللیی لە كرماشان و ئەو دەق و چیرۆكە میللی و مێژوویانە بە چەشنێك رۆچوونەتە قووڵایی ژیان و كولتووری خەڵكی ناوچە جیاجیاكانی ئیلام و كرماشان كە بوونەتە بەشێكی جیا نەكراوە لە پێكهاتە و شوناسی فەرهەنگی و نەوەییان. ئەو كەسانەی كە لەم بارەوە گەلێك بەرهەمیان خولقاندووە بریتین لە: “سەی ساڵح و سەی یاقووب ماهیدەشتی، میرزا ئەڵماس خان كەنوولەیی، تەقی خان ئازاد، تركەمیر، مەلا نەجەف، كەیخوسرەو، پەروارە” كە بەرهەمگەلێكی وەك: برزوونامە، زوحاك و كاوەی ئاسنگەر، رۆسەم و زەنوون، رۆستەم و زۆراو و شیرین و فەرهاد بەشێكی بەرچاون لە ئەدەبی حیماسیی دەوڵەمەند و بەپێزی كوردی، لە بواری هۆرە چڕین و ئاواز و گۆرانیە میللی و فۆلكلۆریكەكانیش كرماشان و ئیلام مەڵبەندی سەرهەڵدان و راچەنینن كە بەرچاوترین هۆرەچڕ عەلی نەزەرە.
نووسین و داهێنان بە زمانی كوردی لە كرماشان و ئیلام لە رابردوودا بەهۆی بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی هیچكات بە شێوەی رەوت و گرووپ و بەرنامە داڕێژراو نەبووە، بەڵكوو لە چوارچێوەی كاری تاكەكەسی و بە هەست كردن بە خزمەتی زمان و ئەدەب و لەپێناو هەست و دڵسۆزیدا بووە، بەڵام كاریگەریی خۆشیان لەسەر جەماوەر بەجێهێشتووە.
ـ ئەدەبی هاوچەرخ لە كرماشان و ئیلام:
لە ساڵانی 1330ی (1952ی زایینی) هەتاوی بەئەملا لەسەر دەستی كەسانێكی تر و نەوەیەكی تر شەپۆل و رەهەندێكی دیكە لە نووسین و داهێنانی ئەدەبی و بەتایبەت ژانری شیعر لە كرماشان و ئیلام سەر هەڵدەدەن و دەبنە ئاوێنەی باڵانوێنی كۆمەڵ و لەباری فەرهەنگییەوە پێشەنگایەتیی ئەو قۆناغە دەگرنە ئەستۆ.
لەم قۆناغەدا ئیدی فەرهەنگی ئەدەبی نویسیاری، چاپ و بڵاو كردنەوەی بەرهەمە ئەدەبی و هونەرییەكان شانبەشانی رووداوە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی ئەودەمی ئێران و كوردستان بە ئاسانی جێگیر دەبن و جێگای خۆیان لە ژیانی خەڵكدا بە ئاسانی دەكەنەوە و هەر رۆژە بەربڵاوتر دەبن. ئەوەی گرنگە و دەبێ هەڵوەستەی لەسەر بكرێت و و هۆكارەكانی روون بكرێنەوە، ئەوەیە هەرچەند بزووتنەوە سیاسییە نەتەوەییەكانی ئیلام و كرماشان بەهۆی بارودۆخی سیاسیی ناوخۆیی و ناوچەییەوە نەیانتوانیوە وەك پێویست بە شۆڕش و راپەڕینە سەركییەكانی ناوچەكانی دیكەی كوردستانەوە گرێ بدرێن، بەڵام دەبێ دان بەو راستیەدا بنرێ كە هەوێن و بناغەی فكری نەتەوەیی، ئاگایی و شوناسی نەتەوەیی لە كرماشان و ئیلام شۆڕشی فەرهەنگی و ئەدەبی بووە و لەسەر كۆڵەكەیەكی قورس و قایمی فەرهەنگی دەواری ئاسۆی نەتەوە بنیات نراوە كە بەدوور بووە لە توندوتیژی و شەڕ و شێوازی خەباتی چەكداری و بەرەنگاریخوازانە.
لەو قۆناغەدا شیعر وەك گوتاری زاڵی كۆمەڵگای كوردی و یەكەم تریبوونی هاواری راچەنینی ژان و برك و ئازارە كۆمەڵایەتی و ئینسانیەكان، دێتە مەیدانەوە و بە رەهەندێكی كۆمەڵایەتی، سروشتی، كرێكاری و تێكەڵ بە بیری چەپ بە جوانی خۆی دەردەخات.
بەرچاو و كاریگەرترین شاعیرانی ئەو قۆناغە سەرەتا “شامی كرماشانی” و دواتریش “پەرتەو كرماشانی و ئەحمەد عەزیزی و كەرەمڕەزا كەرەمی”ن كە بە زاراوەی شیرینی گۆران و كەلهوڕی دڕ بە تاریكی دەدەن و پێناسە و سیمایەكی دیكە بە شیعری كوردیی جنووبی رۆژهەڵاتی كوردستان دەبەخشن كە هەتا هەتایە رۆڵ و كاریگەریان دەمێنێتەوە. شانبەشانی ئەم رەوتە لە ئەدەبیاتی كوردی لە كرماشان و ئیلام، بەهۆی بارودۆخی تایبەتی سیاسی و ناوچەیی كۆمەڵێك نووسەر، شاعیر، چیرۆكنووس و رۆمانووس سەر هەڵدەدەن و لەژێر كاریگەریی هێژمۆنیی بیری چەپ، زوڵم و ستەمی قۆناغی دەرەبەگایەتی و فیۆدالیزم و فكر و تێڕوانینی زاڵی ناوچەیی، شێواز و ریچكەیەكی ئەدەبی بەناوی “ئەدەبیاتی داستانیی ناوچەیی” بنیات دەنێن، بەڵام هەموویان بە زمانی فارسی دەنووسن. لە پەخشان و مێژوونووسیدا كەسێكی وەك رەشید یاسمی، لە بواری شیعردا كەسایەتییەكی ئەدەبی و سیاسیی وەك ” ئەبولقاسم لاهووتی”، كە تەنانەت بە یەكێك لە رچەشكێنانی رەوتی نوێی شیعری فارسی دێتە ئەژمار، بەڵام بەهۆی تێكەڵ بوون بە جەریانە سیاسییەكان وەك پێویست بەردەوام نەبووە و لە رەوتەكە لای داوە. لە بواری ئەدەبیاتی داستانیدا چیرۆك و رۆماننوسگەلێكی وەك: عەلی شیرازپوور ناسراو بە “شین پەرتەو”، عەلی محەمەد ئەفغانی، مەهشید ئەمیرشاهی، عەلی ئەشرەف دەرویشیان، مەنسوور یاقووتی و لاری كرماشانی حزوورێكی چالاك و ئەكتیڤیان لە رەوتی بنیاتنانی ئەدەبیاتی داستانیی سەرانسەریی ئێراندا هەبووە و لە نەوەی یەكەم و دووەمی چیرۆكنووسانی ئێراندا دێنە ئەژمار.
بەڕای خاوەن را و شارەزایانی ئەدەبیاتی داستانیی ئێران كرماشان لەناو شارەكانی رۆژئاوای ئێراندا لە بواری فەرهەنگ و ئەدەبەوە لانیكەم لە كاتی لەدایك بوونی رۆمانی “مێردەكەی ئاسكە خاتوون” لە نووسینی عەلی محەمەد ئەفغانی كە بە یەكێك لە شاكارە ئەدەبییەكانی ئێران دێتە ئەژمار، لە هەموان دەوڵەمەند و چالاكترە.
لەناو ئەو نووسەرانەدا كە ناومان هێنان عەلی ئەشرەف دەرویشان و مەنسوور یاقووتی لە هەموان بەرچاوتر و حزووری چالاكتریان هەبووە و بەناوبانگترن، ئەو كەسانە لە دوو رەهەندەوە كەتوونەتە بەر رەخنە و بیروڕای جیاواز لەمەڕ ناوەرۆك، شێواز و جیهانبینیان هەیە، یەكەم لەلایەن كۆمەڵگای كوردستانەوە ئەو رەخنەیەیان بە توندی رووبەڕوو كراوەتەوە كە بۆچی ئەو هەمووە بەرهەم و شاكارانەیان بە زمانی كوردی نەنووسیوە، چونكە ئەو بەرهەمانە بەپێی پێوەرە زمانی و ئەدەبییەكان هەرچەندە ناوەرۆك و گەوهەری زۆریان كوردین و خەم و ئازارەكانی كۆمەڵگای كوردستانیان ورووژاندووە، لەبەر ئەوەی كە بە زمانی فارسی نووسراون، ناچنە خانەی “ئەدبیاتی كوردی”یەوە.
رەخنەیەكی دیكە كە رووبەڕووی نووسەرانی كوردی فارسی نووسی كرماشان بۆتەوە، گشتیە و هەم لەلایەن بەردەنگانی فارس و كورد و رەخنەگرانەوە رووبەڕوویان بۆتەوە، ئەویش پێوەندیی بە شێوازی نووسین، گرتنەبەری رێچكەی ریالیزمی سۆسیالیستی، گوزارشت ئاسا، سیاسی و چریكی بوونی ئەدەبیاتی نووسین، هاوشێوەیی و هەروەها زاڵ بوونی فكری چەپ، چینی كرێكار و گرنگی دان بە ئەدەبیاتی گوند و دووركەوتنەوە لە كولتوور و ئەدەبی شار، خۆ دوور خستنەوە لە گرێ و خەون و خولیاكانی تاك و گرنگی دان بە خەمە گشتییەكان و فیداكردنی هونەر و لایەنی ئەدەبییەتە لە بەرامبەر ناورۆكدا. جیا لە هەموو ئەو رەخنە و گازندانەی كە رووبەڕووی ئەو جۆرە لە ئەدەبیاتی داستانیی نووسەرانی كوردی كرماشان بۆتەوە، پێكهاتە و گەوهەری ئەو ئەدەبە خەم و دەردەكانی ئینسانی كوردن و هاواری راچەنینی نەداری، زوڵم و ستەمی چینی چەوساوەی كۆمەڵە كە لەژێر تەوژمی سیستەم و كۆمەڵگای فیۆدالیزم و نابەرابەریدا چەوساوەتەوە كە دەكرێ وەك بەشێك لە ئەدەبیاتی بەرگری و راپەڕینخوازانە لە قەڵمی بدەین.
ـ قۆناغی “پیوار” (غیاب)ی ئەدەبی كوردی لە ئیلام و كرماشان:
لە دەیەی 50ی هەتاوی (1970ی زایینی) بەرەو ئەملا هەتا سەرەتای دەیەی 70ی هەتاوی (1990ی زایینی) كە جۆرێك لە كرانەوەی سیاسی و فەرهەنگی لە ئێران و كوردستان دەڕەخسێ، لە كرماشان و ئیلام جیا لە كاری دەگمەن و تاك و تەرا و ناوبەناو، جموجۆڵێكی ئەدەبی و فەرهەنگیی ئەوتۆ بە زمانی كوردی بەدی ناكرێت، واتە 20 ساڵ بە جۆرێك بێدەنگی و پەراوێز خران و بەدوور بوون لە جەریانە فكری و رۆشنبیرییەكان باڵ بەسەر ئەو دەڤەرانەدا دەكێشێ و ئەمەش بۆتە هۆی دواكەوتن و تەریك كەوتنەوەی ئەو ناوچانە و تێكەڵ نەبوون لەگەڵ ناوچەكانی دیكەی كوردستان وەك: پارێزگاكانی كوردستان و ئازەربایجانی رۆژئاوا و جۆرێك لە نامۆیی، دوڕدونگی و لێك تێنەگەیشتنی رووكەش لە نێوان رۆشنبیراندا دێتە ئاراوە كە دام و دەزگا ئیتلاعاتی، ئەمنیەتی و فەرهەنگییەكانی دەسەڵاتیش پەرەیان بەم رەوتە داوە و بە قازانجی خۆیان كەڵكیان لێ وەرگرتووە كە بە زەرەری زمان و ئەدەبی كوردی شكاوەتەوە. ئەم لێك تێنەگەیشتنە لە ئاستی ئاخاوتنی ئاخێوەرانی ئاساییشدا بە جوانی خۆی دەرخستووە. نەبوونی پێوەندیی فەرهەنگیی قووڵ و لە گشت گرنگتر زمانی پێوەر (یەكگرتووی)ی نووسین كە گرنگترین هۆكار و پردی پێوەندیی كولتوور و زاراوە جیاجیاكانی هەر زمانێكە، یارمەتیی بە لێڵی و شپرزەیی و بی ئاسۆیی زمان و ئەدەبی كوردی لە كرماشان و ئیلام كردووە كە هەڵبەت لە بنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو تێڕوانین و سیاسەتە قەدەغە و هەڵاواردنە سیستەماتیكەی كە حكومەت لە هەمبەر زمان و فەرهەنگی كوردیدا گرتوویەتە پێش.
ـ قۆناغی سەرهەڵدانی ئەدەبی مۆدێڕنی كوردی:
هەروەك پێشتریش باسمان كرد سەرەتای دەیەی 70ی هەتاوی (1992ی زایینی) قۆناغێكی گرنگ و گەلێك هەستیارە لە مێژووی زمان و ئەدەبی هاوچەرخی كوردی بەگشتی لە رۆژهەڵاتی كوردستان و بەتایبەتی لە كرماشان و ئیلام.
لەم قۆناغەدا كە هاوكاتە لەگەڵ شەپۆلی بیری فەلسەفی و ئەندێشە و جیهانبینیی مۆدێڕن، ئەم قۆناغەی ئەدەبی كوردی لە كرماشان و ئیلام لەژێر سێبەری زاڵی فكر و قۆتابخانە مۆدێڕنە و پێكهاتەشكێنەكانی ئەدەبی فارسی كەلە رێگای وەرگێڕانی دەقی بیانییەوە هاتوون، خۆی دەردەخات و لەلایەك دەیهەوێ بە تێڕوانین و ئاراستەیەكی نوێ پێناسەی كۆمەڵگا و ژیان و مرۆڤ بكات و لەلایەكی دیكەشەوە لەناو بازنەی نەریت، ئەدەب و زمانی كلاسیك و خۆماڵی و ناوچەییدا دەخولێتەوە. لەم قۆناغەدا نەوەیەك دەبێتە رچەشكێن و جڵەوی كاروانی داهێنانی ئەدەبی دەگرێتە دەست كە دوو خولیای سەرەكیی هەیە و هاوكات دەیهەوێ بە دوو زمانی جیاواز خەم و ئازار و كەتوارەكانی دەڤەرێكی گرنگ لە كۆمەڵگای كوردی لە دووتوێی ئەدەبدا بخاتە روو.
نەوەی داهێنەری ئەدەبی مۆدێڕنی كوردی لە كرماشان و ئیلام ئەزموونی شۆڕشی گەلانی ئێرانی هەیە و نەوەیەكی خوێندەوارن و زۆرێكیان خاوەنی بڕوانامەی زانكۆ و خوێندنی باڵان و كەسانێكی جیدی و كونجكۆڵن و بە تێڕوانینێكی زانستی و ئاكادیمیانەەوە لە پرسی نووسین و ئەدەبی دەڕوانن و بەرپرسیارێتیی ئەدەبی لەلایەن گرنگترین خەونە. نەوەی نوێ هاوكات لەگەڵ گرتنەبەری شێوازی نووسینی نوێ و خۆ گونجاندن لەگەڵ ئەدەبی مۆدێڕن و پۆست مۆدێڕن، لەلایەكی دیكەشەوە خولیای ئەزموون نەكردنی قۆناغەكانی پێش خۆی و تێپەڕین لێیان لەباری زەمانیەوە بۆتە كەڵكەڵەی و دەیهەوێ هاوسەنگییەك لە نێوان ئەم دوو فكر و خولیایەدا دروست بكات. بۆیە “چالاكانی ئەدەبی و رەخنەگرانی شیعر و ئەدەبی هاوچەرخی ئیلام و كرماشان و لەو باوەڕە دان كە ئەدەبی كوردی لەو دەڤەرانە لە قۆناغی پۆست مۆدێڕندا لەدایك بووە”، بۆیە ئەركێكی مێژوویی دەكەوێتە سەرشانی لەلایەك دەبێ قەرەبووی 20 ساڵ نەبوونی حزوور و دواكەوتن لە رەوتی گشتیی ئەدەبی كوردی بكاتەوە، لەلایەكی دیكەشەوە كەڵكەڵەی داهێنان و حزووری چالاك لەناو كۆمەڵگەی ئەدەبیی كوردستان و ئێران بەشێك لە هزری داگیر كردووە.
بەرهەمی ئەم نەوەیە كە خاوەن وەها تێڕوانینێكە ئێستا گوتاری زاڵی ئەدەبیی كرماشان و ئیلامە و بەرەبەرە خەریكە رێچكە، پێناسە و فۆرمی تایبەت بە خۆی دەستەبەر دەكات. ئەم نەوەیە كە زۆربەیان زمانی كوردی، واتە زاراوەكانی (گۆران، كەلهوڕی، لەكی، فەیلی و بن زاراوەكانی دیكە) دەزانن و بەرهەمی پێ دەخولقێنن، هاوكات بە شێوەی زانستی لە زمان و ئەدەبی فارسی دەزانن و زۆربەیان لەناو كۆمەڵگەی ئەدەبیی فارسیشدا حزووری چالاكییان هەیە و هەندێكیان خاوەن دەنگ و سەنگی تایبەت بە خۆیانن. بەشێك لە نووسەر و ئەدیبانی كرماشان و ئیلام و شار و شارۆچكەكانی دەورووبەری بەهۆی جۆراوجۆر نیشتەجێی تاران و شارە فارس نشینەكانی دیكەی ئێران بوون و بەهۆی دوور بوون لە جوغرافیای شوێنی لەدایك بوونیان و زاڵ بوونی گوتاری زمان و ئەدەبی فارسی بەسەر ژیان و نووسینیاندا، بەرهەمە فارسییەكانیان لە كوردی زیاترە، كە دەتوانین ئاماژە بە كەسانێكی وەك: “رەشید یاسمی، دوكتور محەمەد عەلی سوڵتانی، عەبدولجەبار كاكایی، محەمەد رەزا كەلهوڕ، فەریبا كەلهوڕ، جەلیل سەفەر بەیگی، دوكتور میرجەلالەدین كەزازی، فەریاد شیری، كوورش هەمەخانی و فەرهاد حەیدەری گۆران و …” بكەین.
لە بواری شیعری كوردیدا لەناو نەوەی نوێی نووسەرانی كرماشان دەتوانین ئاماژە بەم كەسانە بكەین كە ئەمڕۆ لە مەیدانی ئەدەبیدا كە كەسانێكی وەك: “فەرشید یووسفی، كەرەمڕەزا كەرەمی، محەمەد شەكەری، ئەحمەد عەزیزی، ئەحمەد جەلالی گۆران، سولێمان داوەند، ئەمانوڵڵا خان رەشیدی، وەلی رەزایی، عەلی ئەسغەر زەعفەرانی، كەیوومەرس عەباسی قەسری، عەبدوڵڵا مورادی (دلڕیش مایەشتی)، میرزا یووسف تاڵاندیشی” دەبینرێن كەلە نووسەران و چالاكانی ئەدەبیی دەیەكانی 50 و 60ی هەتاوین (1970 – 1980ی زایینی) و چالاكانی دەیەی 70ی هەتاوی (1990ی زایینی) ئەملا بریتین لە: “جەلیل ئاهەنگەرنژاد، عەلی ئۆڵفەتی، فەریاد شیری، سەعید عبادەتیان، عەلیڕەزا خانی، عەلیڕەزا جەمشیدی، عەباس جەلیلیان، شێردڵ ئیلپوور، ئەردەشیر كەشاوەرز، كوورش هەمەخانی، سەلاحەدین قەرەتەپە، ئیرج قوبادی، بێهرووز ئیبراهیمی، رەزا مەوزوونی، پەرویز بەنەفشی، رەزا یەعقووبی، ئەمین گەجەری، سەجاد جەهانفەرد (ژیار)، مەهوەش سولێمان پوور، پەریوەش مەلەكشاهیان، عەلی محەمەد محەمەدی، میهرداد محەمەدی، ئەمروڵڵا عەزیمی، مەنووچێهر كەمەری، عەزیزی، ئازەرپەیك، فەتاحیان، جەلیلی‌یەكان، شێرزادی، تەقی رەشیدی، یەدوڵڵا لوڕنژاد، سەید محەمەد پەروەر و….” لە پارێزگای ئیلام و شار و شارۆچكەكانی دەورووبەری كەسانێكی وەك: “زاهیر سارایی، ناهید محەمەدی، كامران محەممەد رەحیمی، عەبدولجەبار كاكایی، مستەفا بەیگی، ئیرج خالسی، ئیسلام ئەنساری فەر، سەید محەمەد درەخشەندە، عەلی شەهبازی، حەبیبوڵڵا بەخشوودە، دوكتور عەلی سەهامی و ….”
لەسەر دەستی نەوەی نوێ شەپۆلێكی بەرین لە شیعر، چیرۆك، و بەتایبەت نووسینەوە و ساغكردنەوە و كۆ كردنەوەی ئەدەبی فۆلكلۆر و زارەكی بە زاراوە جۆراوجۆرەكانی زمانی كوردی و فەرهەنگ نووسی لە هەرێمەكانی كرماشان و ئیلام سەرێهەڵداوە و دەتوانین وەكوو قۆناغی زێڕین لە بووژانەوە زمانی ئەدەبی نویسیاری ناودێری بكەین، لەناو ژانرە ئەدەبییەكان وەكوو نەریتی باوی گشت كۆمەڵگای كوردی، ژانری شیعر گوتاری زاڵە و رێژەی دەقی نووسراو و چاپ كراوی شیعر لە ژانرەكانی دیكەی وەك چیرۆك، پەخشان، رەخنە و لێكۆڵینەوە زیاترە و هەر بەم بۆنەشەوە ئەو شەپۆلە نوێخوازیی و گەشە سەندنە زیاتر بە سیما و قەڵافەتی ژانری شیعرەوە دیارە و بیروڕا جیاوازەكان زیاتر خۆیان لە قەرەی شیعر داوە و شاعیرانی ئەو دەڤەرە خەریكن بە روانینێكی دیكە و بەرینتر لە ناوچەییەوە لەناو كایە زمانی و ئەدەبییەكاندا جێگای خۆیان دەكەنەوە.
هەروەك لە شار و شارۆچەكەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی كوردستان ئەنجومەنە ئەدەبی و فەرهەنگییەكان لە رەوتە شیعری و ئەدەبییەكاندا رۆڵیان هەبووە، لە كرماشانیش ئەو دیاردەیە هەبووە و لە پلەی یەكەمدا ئەنجومەنی ئەدەبیی “سروە” لە ئیسلام ئابادی رۆژئاوا و دواتر ئەنجومەنی ئەدەبیی “قەڵەم” لە گیلان غەرب و پاشان ناوەندە فەرهەنگییەكانی شارەكانی ئیلام و كرماشان و بەتایبەت لەناو زانكۆكان رۆڵی بەرچاویان لە گۆڕانكاری و شەپۆلی نوێخوازیی “ئەدەبی مۆدێڕنی كورد ـ باشووری رۆژهەڵاتی كوردستان”دا هەیە و بۆ یەكەم جار بەیاننامەی شیعری مۆدێڕنی كوردیی كرماشانی (كەلهوڕی) لە ئەنجومەنی ئەدەبیی سروە سەریهەڵدا و ناوچەكانی دیكەی گرتەوە. بەڵام بەهۆی نەبوونی رەخنەی ئەدەبیی چالاك و بنیاتنەر كە لەسەر بنەمای ئەدەبیەت و لایەنی هونەریی دەق بەرهەمەكان هەڵسەنگێنێ، هەتا ئێستا لایەنە بەهێز و لاوازەكانی “ئەدەبی كورد ـ باشووری رۆژهەڵاتی كوردستان ” دەرنەكەوتوون و ئەمەش بۆشاییەكی مەزنە لەناو بازنەی كۆمەڵگەی ئەدەبیی كرماشان و ئیلامدا.
گرفت و كێشەیەكی دیكە كە بەرۆكی نووسەران و ئەدیبانی كوردی ئیلام و كرماشانی گرتووە، مەسەلەی رێنووس و ئەلف و بێی نووسینە كە هەتا ئێستا نەیانتوانیوە لە شێوە رێنووسیی باوی زاراوەی سۆرانی (ئارامی) كەڵك وەرگرن و ئەو هەمووە بەرهەمە ئەدەبیە كە ساڵانە چاپ و بڵاو دەبنەوە، زۆربەیان لەگەڵ گرفتی رێنووس بەرەوڕوون. ئەمەش دوو هۆی هەیە، یەكەم بەپێی فۆنۆتیك، ریتم، واك و شێوازی گۆ كردنی هەندێ پیت و دەنگ لە زاراوە جۆروجۆرەكانی ئەو دەڤەرە پێویستە هەندێ نیشانەیان بۆ دابنرێ كە لەگەڵ رێنووسی ئارامیدا ناگونجێن و دووەمیش دەگەڕێتەوە بۆ ئاشنا نەبوونی نووسەرانی كوردی ئیلام و كرماشان لەگەڵ رێنووسی باوی كوردی كە ئەم پرسە هەم بۆ خوێنەر و بەردەنگی ئەو ناوچانە و هەم شارەكانی دیكەی كوردستان گرفتی ساز كردووە.
لەم وتارەدا هەوڵ درا جیا لە خستنە رووی گۆشەیەكی كەم لە رەوشی فەرهەنگ، زمان و ئەدەبی كوردی و قۆناغە جیاجیانی لە كرماشان و ئیلام، هاوكات هۆكارە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ناوچەییەكانیش كە هەم لە گەشە كردن و هەم لە لاواز كردنی زمان و ئەدەبدا دەوریان گێڕاوە، بخرێنە بەرباس. ئەم وتارە زیاتر رەهەندی مێژوویی، سەرەتای سەرهەڵدان و قۆناغ بەندی و هەندێ سیماكان و بەشێك لە خاڵە بەهێز و لاوازەكانی خستە رووو. بەردەوامیی هەر رەوت و شەپۆلێكی ئەدەبی و فەرهەنگی لە هەر كۆمەڵگایەكدا بەستراوەتەوە بۆ كۆمەڵێك هۆكار، دەرەتان و فاكتەری گرنگ كە بەڕای من لە كرماشان و ئیلام ئەو دەرەتان و هۆكارانە یان بوونیان نیە، یان ئەگەریش هەبن هێندە لاواز و بەرتەسكن كە نەیانتوانیوە ئەو شەپۆلە بەرینە فەرهەنگی و ئەدەبیەی كەلە ئاستی تاك و نوخبەكاندا سەریهەڵداوە بكەنە رەوت و شەپۆلێكی بەرین هەتا بتەنێتەوە و كاریگەریی لەسەر گشت كۆمەڵگای رۆژهەڵاتی كوردستان هەبێت و پێناسە و مۆركی تایبەت بە خۆی پێ بدرێت كە ئەو پێویستی و هۆكارانە بریتین لە:
ـ نەبوونی ناوەندێكی جیدیی فەرهەنگی و ئەدەبی و ئەنجومەن و سەنتەریكی بەردەوام كە نووسەر و ئەدیبان لە دەورووی خۆی كۆ بكاتەوە و بە بەرنامە و پڕۆژەوە كار بكات.
ـ نەبوونی رۆژنامەگەریی چالاكی ئەدەبی و گۆڤاری تایبەت و پسپۆڕانەی ئەدەبیات.
ـ گرفتی چاپ و بڵاوكردنەوە و كێشەی ماڵی و بێدەرەتانیی نووسەران.
ـ نەبوونی یەكڕیزی لەناو كۆمەڵەی ئەدیب و نووسەران كە هۆكارە لاوەكییەكان كەڵكیان لەو بۆشاییە وەرگرتووە مانا و واتایەكی تریان بە بیروڕا جیاوازە ئەدەبییەكان بەخشیوە.
ـ جیاوازی و بەرفرەهیی زاراوە و بن زاراوە و ئایین و ئایینزاكان، كە لە زۆرێك لە كۆمەڵگاكان نیشانەی دەوڵەمەندی و شارستانیەتن، بەڵام بەهۆی دنەی دەسەڵاتدارانی حكومەتی ئێران زۆر جار لەو دەڤەرانە بوونەتە هۆی كێشە و ناكۆكی.
سەرەڕای بوونی ئەو هەموو كێشە و ئاستەنگانەی كە رووبەڕووی داهێنەر، شاعیر و چالاكانی فەرهەنگیی دوو پارێزگای ئیلام و كرماشان بوونەتەوە، لە كەش و دۆخێكدا كە رۆژنامە و گۆڤار و نامیلەكە و راگەیەنی سەربەخۆ نیە و سانسۆر و سەركوت و زەبر و زەنگ سەراپای كۆمەڵگای تەنیوە، لە دۆخێكدا كە نووسەر و قەڵەم بەدەستان راوەدوو دەنرێن و حوكمی زیندان و بێبەش بوون لە نووسینیان بەسەردا دەسەپێ، نووسین و داهێنان بە زمانی كوردی لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا لە هەموو قۆناغەكان زیاتر بووە و كۆمەڵێك كتێبی جۆراوجۆر لە هەموو ژانرە ئەدەبییەكان لە كرماشان و ئیلام چاپ كراون و ئەم رەوتە هەر بەدەوامە و لە فەزای ئەنتەرنێت و مەجازیدا چالاكییەكان بەرچاوتر و خۆ دەنوینن و كاروانی داهێنانی زمان و ئەدەبی كوردی لە كرماشان و ئیلام خەریكە ببێتە پردی پێوەندیی نێوان بەشە جیاجیكانی كوردستان.
سەرچاوەكان:
1 ـ گۆڤاری زرێبار، فایلی تایبەت بە ئیلام و كرماشان.
2 ـ فەرهەنگی باشوور، ئاکۆ جەلیلیان.
3 ـ وتووێژی نووسەر لەگەڵ عەلی ئۆڵفەتی و فەریاد شیری دوو شاعیری هاوچەرخی كرماشان.
4 ـ وتاری “شاعیرانی عەشق و رەنج و بەڕوو” لە نووسینی جەلیل ئاهەنگەرنژاد.
5 ـ ماڵپەڕی بەلووت “فەرهەنگ و هونەری رۆژئاوای ئێران”.
6 ـ وتووێژی محەمەد باقر پیری لەگەڵ عەلی ئەشرەف دەرویشیان نووسەر و رۆماننووسی گەورەی كرماشان، لە وەرگێڕانی نووسەری ئەم دێڕانە ژمارە 113ی گۆڤاری رامان.