دیمانە لەگەڵ سدیق عەلی | ئارام حاجی | چاوپێکەوتن
ئامادەکار:
ئارام حاجی
سدیق عەلی عەبدوڵڵا شاعیر و ڕۆژنامەنووسی خەڵکی باشووری کوردستان.
ئەندامی كارای سەندیكای رۆژنامەنوسانی كوردستان و ئەندامی یەكێتی نووسەرانی كوردستان و ئەندام و دەستەی دامەزرێنەری سەنتەری رایەڵ، بۆ ئاڵوگۆڕی كلتوری و چالاكی رۆشنبیری و هەروەها ئەندامی بنكەی گەلاوێژە.
كاری راگەیاندن:
– ساڵی 1996 بەڕێوەبەری نوسین لە رۆژنامەی “واڵا” لە رانیە
– ساڵی 1998 بەڕێوەبەری نوسین لە رۆژنامەی “رایەڵ”
– ساڵی 1999 سەرنوسەری بڵاوكراوەی “پەیك” لە رانیە
– ساڵی 2000-2001 ئەندامی دەستەی نوسەرانی رۆژنامەی “رایە الحریە”
– ساڵی 2002-2005 ئەندامی دەستەی نوسەرانی رۆژنامەی “ئاڵای ئازادی” بەرپرسی بەشی پەروەردەو كۆمەڵایەتی
– نوسینی چەندین بابەت و وتار لە گۆڤارو رۆژنامەكانی هەرێمی كوردستان، بە زمانی كوردی و عەرەبی.
– ستافی سەرپەرشتیاری رۆژنامەی پێنجی سێ، كە ساڵانە لە یادی راپەڕیندا چاپ و بلآو دەكرێتەوە.
– ستافی رۆژنامەی “ئاڵوگۆڕە” كە لە فیستیڤاڵی كلتورە جیاوازەكانی سەنتەری رایەڵ، بڵاو دەكرێتەوە.
سدیق عەلی هەتا ئێستا پێنج كۆمەڵە شعری چاپ كردوە و چەند دەقێكی شیعرییشی وەرگێڕدراونەتە سەر زمانەكانی عەرەبی و فارسی و ئینگلیزی و ئەڵمانی. لە درێژەدا دیمانەیەکی هاوکارمان ئارام حاجی دەخوێننەوە کە لەگەڵ سدیق عەلی کردوویەتی.
ئارام حاجی: پێتان وایە هەموو شاعیرێك، لە قۆناغێکدا نووسینەکانی کاریگەریی شاعیرێکی تری بە سەرەوەیە، پاشان ستایلی خۆی دەدۆزێتەوە؟
سدیق عەلی: من ناتوانم گشتاندن بۆ ئەوە بكەم، بەلآم دەكرێ باسی ئەزمونی خۆم بكەم. من لە پێش نووسیندا سەرسامی هەموو دەقێكی جوان بووم، دەتوانم بڵێم هیچ شاعیرێكم بە رەهایی وەرنەگرتوەو تەواوی دەقەكانیم بەلاوە جوان بوبێت و كردبێتمە سەرمەشق و پێشەنگ. بەلآم هەر دەقێك سەرنجی كێش كردبم، تا ماوەیەك تووشی وەستانی كردووم. تەنانەت زۆر جار گەیشتۆتە ئەوەی دڵم بەخۆم بسوتێ كە بۆچی منیش ناتوانم بە نووسین كاریگەری جێبێڵم، لێرەو لەوێ ئەوەش دەبیستم كە شاعیرێك بەهۆی سەرسامی بە شاعیرێكی پێش خۆی، دەستی داوەتە نووسین، بەلآم من پێم وانیە ئەو سەرسامیە بە تەنێ بەس بێت بۆئەوەی شاعیرێكی نوێ بێتە مەیدانەوە. چونكە شاعیرانی پێشوو كاریگەریان بەسەر تەواوی خوێندەوارانەوە هەبوو، ئەو كاتە شیعر بۆ تەواوی خەڵك دەنووسرا، كەواتە ئەگەر ئەو كاریگەریە بەس بوایە، ئەوا زۆرینەی خەڵك دەبوونە شاعیر، چونكە وەك وتم: زۆرینە سەرسام بوون بە دەقە شیعریەكان.
سەبارەت بە دۆزینەوەی ستایلیش وای نابینم شاعیری راستەقینە خۆی لە قاڵب بدات، چونكە چەندە پێمان وابێت وەزن و قافیە جۆرێك كۆت و پەیوەندە بۆ شاعیر، دیاری كردنی ستایل و قاڵب و ڕێبازو گروپی شیعری، دیسانەوە كۆتێكی دیكەن دەخرێنە مەچەكی شاعیرەوە. ئەو ماوەیەی پێشوو هاوڕێیەك پەیوەندی كرد، گوتی گروپێكی ئەدەبیمان هەیە حەز دەكەین ببی بە ئەندام. لێم پرسی مەرجتان چیە؟ گوتی ئێمە گروپی هایكۆین و پەیجمان هەیە، مەرجمان ئەوەیە هایكۆ بنووسی. پرسیم ئەی بۆچی شیعری ستوونی نانووسن؟ بەنیگەرانیەوە وەلآمی دایەوەو گوتی شیعری ستوونی (كێش و سەروا)دار، شێوازێكی كۆنەو شاعیر دەبێ لەبەر خاتری رووخساری شیعرەكە، گوێ نەداتە هەست و نەستی خۆی لە دەقەكەیدا. منیش گوتم ئەگەر بەو پێوەرە بێت، هایكۆیەكەی ئێوەش كەلەبچەیەكی مۆدێرنە بۆ شاعیر، تۆ كە منت پەیوەست كرد بەوەی دێڕی یەكەم ئەوەندە بڕگە بێت و دووەم ئەوەندە و سێیەم و …هتد، ئەی ئەگەر هەستی شاعیرەكە لەوەندە بڕگە دیاریكراوەدا گوزارشت نەكرا؟ كەواتە شاعیر مەحكومە بەوەی شكڵ تەقدیس بكات، بڕگە بكاتە هێڵی سوور.
بۆیە ئەوەی گرنگە لە شیعردا، جوانی و تەوزیفكردنی جوانیە، مۆسیقایە، وێنەی شیعریە، دەربِرینی خۆڕسكانەیە، نەك لەبەر دڵی وەرگر هەڵبەزو دابەز لەسەر حسابی جوانی شیعرەكە بكەی، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی چەقی قورسایی شیعرە، پێم وایە هەستە، بۆیەش ئەو دەقانەی بێ هەست دەنووسرێن، لەگەڵ ئەوەی بەزۆر شت ئارایش دەكرێن، بەلآم بەدڵەوە نانووسێن، بۆیە لەگەڵ هاورێكەمدا نەگەیشتینە ئەنجام و بڕیارمدا نەچمە گروپەكەوە. چونكە دیاریكردنی سنوور بۆ شیعر، هەر جۆرە سنوورێك بێت، ستەمكردنە لە هەست و نەستی شاعیر.
ئارام حاجی: ئایا لەگەڵ ئەوەدان ناونیشان تەواو ناڕوون بێت تا ئەوکاتەی دەقەکە تەواو دەخوێنرێتەوە، ئینجا لە ئەندێشەدا یەک بگرنەوە؟ یان بە جۆرێك بێت سەرەداوێك لە دەقەکە بدات بە دەست خوێنەرەوە؟ و بۆ ؟
سدیق عەلی: شیعر وتارێكی رۆژنامەگەری نیە، تا ناونیشان یەكێك بێت لە دێڕەكانی ناو بابەتەكە، یانیش وەك جاران پێمان وابوو ناونیشان ناسنامەی دەقە، بۆیە لەكاتی ناونیشاندا، زۆرترین هەڵبژاردەمان دەهاتە بەردەم و لە كەمێكیان ئاسوودە دەبووین، جا ئەگەر بۆ چاپكردنی كۆمەڵە شیعرێك بایە، كارەكە سەخت تر دەبوو، چونكە وا خۆمان تەڵقین دابوو كە دەبێت ناونیشانی كۆمەڵە شیعرەكە، ناونیشانی یەكێك لە دەقەكان بێت، باشە ئەگەر وانەبێت چی روو دەدات؟ من لە ساڵی 2011، كۆمەڵە شیعرێكم چاپ كرد، ناونیشانی كۆمەڵە شیعرەكە لەهیچ كوێی شیعرەكاندا نەبوو، هیچ كارەساتیش نەخوڵقا، هەڵبەت رەنگە پێش منیش ئەو كارە كرابێت، كەواتە دەكرێت ناونیشان ناسنامەی دەقەكە نەبێت، هەر خۆی دێڕێك یان وشەیەكی جوان بێت، گرنگ ئەوەیە هاوتەریب بێت لەگەڵ ئەو هەستەی لە شیعرەكەدا هەیەو دژی نەبێت، ئەمە رای منە، هەندێك پێیان وایە كە بۆ شیعر نە زمان گرنگە و نەماناو نە هەست. دێن و هەموو ئەوانە تێك دەشكێنن. ئیدی منیش وەك ئەوان رام هەیە و چێژ لەو جۆرە ئیشكردنە نابینم. من پێم وایە شیعر دەبێ مانای هەبێت، مەرج نیە مانایەكی روون و ئاشكرا، بەلآم لە هەموو رەگەزێك گرنگتر لە شیعردا، جوانیە، جیاوازیە، داهێنانە.
ئارام حاجی: زۆرن ئەو شاعیرانەی کە بە باری ئاسۆییدا زمان چڕ دەکەنەوە، هەیشە بە باری ستوونیدا، بەڵام ئەوەی جێی سەرەنجی من بووە ئەوەیە کە تۆ بە هەردوو بارەکەدا بۆشایی ناهێڵیتەوە، هێندە زمان چڕ دەکەیتەوە! لە خۆیدا ئەمە خاڵێکی ئەرێنییە.
جگە لە توانستی شاعیر، ئایا ئەم چڕبوونەوەیە بە دوورخستنەوەی مەبەستی نێو دەقەکە بە کۆمەڵێ وشەی زیادە، یان گرنگیدان بە واتا، دروست دەبێت؟
سدیق عەلی: پێم وایە شاعیر دەبێ توانای ئەوەی هەبێت، ماناو جوانی چڕ بكاتەوە، زۆرترین چێژ لە كورتترین دەربڕیندا جێگە بكاتەوە. خوێنەر (خوێنەری جدی) وەك جاران سەلیقەی ئەوەی نیە، چەند دێڕێك بڕوات، تا بەسەر كەمێك جوانیدا بكەوێت، كە جاری وا هەیە ناشكەوێت. كات كوشتنی خوێنەر و ناچاركردنی بۆ درێژەدان بەو رستانەی لەپێناوی درێژكردنەوەی دەقێكدا ریزكراون، ستەمێكی گەورەیە هەم لە شیعرو هەم لە خوێنەر دەكرێت. نابێ پێمان وابێت بە وێنەیەكی شیعری لە كۆتایی دەقەكەدا، ماندوبونی خوێنەر دەڕەوێنینەوە و پشوێكی پێ دەدەین. ئەو ماندووبونەی لە ئاكامی خوێندنەوەی دەقە بێ هەستەكەدا تووشی هاتوە، خوێنەری ئێستا (خوێنەری جدی) بەشی ئەوە زەوقی شیعری هەیە، كە تێبگات، تۆ كاتی لێ دەبەی، یان دەتەوێ هەستەكانی رابژێنی. گوێ مەدە ئەو لایك و كۆمێنتە زۆرانەی لە تۆِرە كۆمەڵایەتیەكاندا بۆ دەقەكان دەكرێن، ئەوانە زوربەیان دەستەوایین و وەلآمی لایك و كۆمێنتی لەمەوپێشی شاعیرەكەن، كە ئەگەر بیانخوێنیەوە تێەگەین كە بۆ دەقەكە نەنوسراون، كەواتە وشە نابێ بەفیڕۆ بدرێت، رووبەر نابێ هەڕاج بكرێت، جوینەوەو دووبارەكردنەوە بەجۆری تر، نیشانەی ئەوەن كە شاعیرەكە دەستەوەستانەو نازانێ چی بڵێت، لەپێناوی ئەوەی پێی بوترێت، شتێكی تازەت نووسیوە، بەلآم زۆر جاریش بوون بە ژمارەو دەركەوتنی هەندێك كەس بە پاڵپشتی كەناڵی راگەیاندن و حزبی سیاسی، وای كردووە، كاك فلآن هەرشتێك بنوسێت، خەڵكێك هەر لەخۆیەوە بەلایەوە دەبێتە شاكار، یان ئەگەر شاعیرەكە لە رەگەزی ژن بوو، بەبێ خوێندنەوەی دەقەكەی خەڵكانێك لەپێناو خۆنزیك خستنەوە دەكەونە پێداگوتن.
بۆیە ئەوەی گرنگە جەماوەرێكی زۆر نیە لە دەوری شاعیرو دەەقەكەی، كە زۆرێك لەو شاعیرانە بەو خەڵكە زۆرو زەبەندە بەهەڵەدا چوونەو پێیان وایە لە لوتكەن، نەخێر چەند كەسێكی كەم بتخوێننەوەو هەڵوەستە بكەن، باشترە لەوەی هەزاران كەس لایكبارانت بكەن، بێئەوەی بزانن جیاوازیت هەیە یان نا؟ ئەگەر هەتە لە كوێیە؟
ئارام حاجی: وشەگەلێکی عەرەبی بەردەوام خۆیان پیشان دەدەن لە دەقەکانتدا، بۆ نمونە: مەغریب، میحنەت، شعوور…
بەکاربردنی ئەم وشانە بەمەبەست و بۆ دروستکردنی جۆرێک لە مۆسیقایە لە نێو دەقدا؟ یان پێت وایە لاوازیی زمانی دایکە کە ناچارت دەکات پەنا ببەیتە بەر ئەو وشانە؟
سدیق عەلی: هەردوو ئەگەرەكە راستن، بەڵێ مۆسیقایەكی جوانی شیعری لەناوئەم وشانەدا هەیە و زۆرێكیشیان لە زمانی كوردیدا بەرامبەریان نیە، بەلآم هەر لە دێرینەوە شاعیر حەسانەیەكی ئەدەبی هەبووە و توانیویەتی وشەی زمانی دیكە بەكار بهێنێت، كە هەندێك لەم وشانە هاتونەتە ناو فەرهەنگی كوردیەوە و مۆركێكی كوردیان بەبەردا كراوە، بەو مەرجەی بەكارهێنانیان جۆرێك لە نواندن و خۆ ناسك كردنەوە نەبێت، یان نمایشی زانیاری و زمانزانی نەبێت.
ئارام حاجی: گومان لەوەدا نییە شیعر بە دیوێکدا پەیامی شاعیرە.
ئایا شیعر بەزۆری دەبێ گوزارشت بێت لە ئاریشەکانی ڕۆژگاری نوێ؟ لەم بارەوە چی دەڵێیت؟
سدیق عەلی: شیعر لەسەرەتادا گوازرشتە لەو قسانەی شاعیر ناتوانێ بە جۆرێكی دیكە بیانكات، چونكە ئەوەندە جوانن، لە وشەو رستەی ئاخاوتندا بەهەدەر دەچن، دەبێ قاڵبێكی كالآ بە بالآیان هەبێت بۆ دەربڕینیان، كە ئەم قاڵبە شیعرە، واتە شیعر پەیامی شاعیرە، كە رەنگە لە قۆناغێكی ژیانیدا باسكردن بێت لە هەستە پەنگخواردوەكانی خۆی و لە قۆناغێكی دیەكەدا، پەیامێكی مرۆڤایەتی بێت، بۆ بەیەكەوە ژیانی مرۆڤەكان و نەمانی ستەم و ئەشكەنجەو دروستكردنی جیهانێك، پڕ پڕ لە خۆشەویستی.