بزاڤی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی، په‌راوێزخراوترین جومگه‌ی ڕۆشنبیریی كوردییه!
د.فوئاد ڕه‌شید
.
ده‌قی ئه‌ده‌بيی له ڕووی بنیاتی بابه‌تییه‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان ده‌ربڕی ژیانبینیی و په‌یام و ئایدیای نووسه‌ره له به‌رامبه‌ر ڕواڵه‌ته جیاوازه‌كانی ژیانی مرۆڤ و جڤاك و گه‌ردوون.
ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بیيش له‌ڕێگه‌ی دواندن و به‌قسه‌هێنانی ئه‌و ده‌قانه‌ی كه خاوه‌ن وزه‌و هێزێكی ئیستاتیكی باشن و له هه‌مان كاتیشدا خه‌م و خه‌ونێكی مرۆییان له‌خۆ گرتووه، ده‌توانێت له‌لایه‌ك بنیاتی ئیستاتیكی ئه‌م ده‌قه ئه‌ده‌بییانه شیبكاته‌وه و په‌نجه بخاته سه‌ر گه‌مه هونه‌رییه‌كانیان، له‌لایه‌كی دیكه‌شه‌وه په‌یام و ڕسته نه‌گوتراوه‌كانی نێو ده‌قه‌كان بخاته‌به‌ر دیدی خوێنه‌ر، لێره‌شه‌وه ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی ده‌توانێت تاك و كۆی كۆمه‌ڵگه كه‌مه‌ندكێشی باسوخواسی ئێش و ئاریشه دیار و نادیاره‌كانی ژیان بكات و ده‌رگای ده‌یان بابه‌تی هزریی و كۆمه‌ڵایه‌تی و مرۆیی بداته سه‌ر پشت به مه‌به‌ستی زه‌مینه‌سازی بۆ دیالۆگێكی ژیرانه‌و ژیانپه‌روه‌رانه. به‌مه‌ش هۆشمه‌ندی ڕه‌خنه‌یی گه‌شه ده‌كات و تاكێكی ئه‌ده‌بدۆست و بیركراوه پێده‌گات.
ئاشكرایه بزاڤی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی، به‌چه‌ند هۆكارێك ئه‌م ڕۆڵه‌ی به‌پێی پێویست نه‌بینیوه، گرنگترین هۆكاریش ـ به بۆچوونی من ـ په‌راوێزخستنی خودی ئه‌م بزاڤه‌یه له ئاست و ناوه‌نده جیاوازه‌كاندا، به‌تایبه‌تی له قۆناغی دوای ڕاپه‌ڕینی (1991)، چونكه له‌م قۆناغه‌دا ـ به‌راورد به پێش خۆی ـ زه‌مینه له‌بارتربوو بۆ هه‌ستانه‌وه‌ی زۆربه‌ی بوار و كایه‌كانی ڕۆشنبیریی كوردی.
ده‌كرێ نیشانه و ڕواڵه‌ته‌كانی په‌راوێزخستنی بزاڤی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی له‌م چه‌ند ئاسته‌دا بخه‌ینه‌ڕوو:
* كتێبخانه‌ی كوردی:
كتێبخانه‌ی كوردی خاوه‌نی سه‌دان كتێبه له بواری لێكۆڵینه‌وه‌ی شیعر و چیرۆك و ڕۆمانیشه‌وه، به‌ڵام جێی سه‌رنجه ـ هێنده‌ی من ئاگاداربم ـ كتێبێكی سه‌ربه‌خۆ نابینرێت به‌ناونیشانی (ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی) و ته‌رخانكرابێت بۆ تاوتوێكردنی بزاڤی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی له‌ڕووی (مێژوو، قۆناغبه‌ندیی، ڕێبازو ئاراسته‌كانی، كێشه‌كانى، پێشه‌نگ و دیارترین به‌رهه‌مه‌كانی).
* كۆڕو كۆنفرانسی زانستی:
زۆرجار كۆڕو كۆبوونه‌وه بۆ خوێندنه‌وه‌ی چیرۆك و شیعری كوردی كراوه و هه‌ندێ جار وتاریشی تێدا خوێنراوه‌ته‌وه، ده‌رباره‌ی لایه‌نی فۆرم و ناوه‌رۆكی ئه‌م ده‌قانه، به‌ڵام له دوای ڕاپه‌ڕینی (1991)ه‌وه تا چركه‌ساتی نووسینی ئه‌م چه‌ند دێره كه ڕێكه‌وتی 25/12/2020 یه‌ك كۆڕی ڕۆشنبیریی و یه‌ك كۆنفرانسی زانستی نه‌كراوه بۆ به‌دیارخستنی ئاست و كێشه‌كانی (بزاڤی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی) نه له ناوه‌وه‌ی زانكۆكانی كوردستان و نه له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م زانكۆیانه‌ش، ئه‌مه له كاتێكدا (به‌شی زمانی عه‌ره‌بی) له زانكۆی (یه‌رموك) له وڵاتی (ئه‌رده‌ن) له ساڵی (2019) حه‌ڤده‌مین كۆنگره‌ی نێوده‌وڵه‌تی خۆی به‌ستووه، بۆ شیكردنه‌وه و هه‌ڵسه‌نگاندنی (گوتاری ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی عه‌ره‌بی).
* به‌شه كوردییه‌كانی زانكۆكانی هه‌رێمی كوردستان:
ئه‌مڕۆ له زاخۆوه تا خانه‌قین، زیاتر له (20) به‌شی كوردی هه‌یه له زانكۆكانی هه‌رێمی كوردستان.
جێی سه‌رنجه به‌درێژایی قۆناغه جیاوازه‌كانی خوێندنی (به‌كالۆریۆس) و (ماسته‌ر) و (دكتۆرا) له پرۆگرامی هیچ به‌شێكی كوردی ئه‌م زانكۆيانه‌دا وانه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆمان نییه تایبه‌ت به (ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی)!!!
* له ئاستی ڕۆژنامه‌گه‌ریی:
ئاشكرایه له‌دوای ڕاپه‌ڕینی ساڵی (1991)ه‌وه هه‌تا ئه‌مڕۆ ژماره‌یه‌كی یه‌كجار زۆر گۆڤاری هه‌مه‌جۆر له‌بواری جیا جیای سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئه‌ده‌بی و زانستی و ته‌ندروستی و فۆلكلۆری و ڕۆشنبیری بڵاوكراونه‌ته‌وه، له‌م هه‌موو گۆڤاره زۆرو زه‌به‌نده و به درێژایی ئه‌م سی ساڵه، دوو گۆڤار نابینرێت تایبه‌ت كرابێت بۆ (ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی) له‌دوو توێیشیدا به‌شێكیشی بزاڤی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی له‌خۆ گرتبێت.
له‌م چوارچێوه‌یه‌دا شایه‌نی ئاماژه بۆكردنه، بڵاوكراوه‌ی (پرۆژه) كه له ساڵی 1992 بڵاوكراوه‌ته‌وه تایبه‌ت بووه به ڕه‌خنه، هه‌روه‌كو له‌سه‌ر به‌رگی یه‌كه‌می نووسراوه (كتێبێكی وه‌رزییه بایه‌خی سه‌ره‌كی به ڕه‌خنه ده‌دات)، ئه‌م بڵاوكراوه‌یه ته‌مه‌نی زۆر كورت بووه و ته‌نها سێ ژماره‌ی لێ بڵاوكراوه‌ته‌وه(1).
هه‌ڵبه‌ته ئه‌م حاڵه‌ته مانای سڕینه‌وه‌ی ڕۆڵی چه‌ندان گۆڤاری تر نییه له بواری ئه‌ده‌ب و ڕۆشنبیریی كوردیدا، به‌تایبه‌تی گۆڤارێكی وه‌كو (ڕامان)، به‌ڵام لێره‌دا قسه‌مان له‌سه‌ر نه‌بوونی گۆڤارێكی سه‌ربه‌خۆو تايبه‌تمه‌نده به ره‌خنه و ره‌خنه‌ى ئه‌ده‌بى كوردى.
* گروپ و به‌یاننامه‌ی ڕه‌خنه‌یی:
له مێژووی شیعری كوردیدا، چه‌ندان گروپی ئه‌ده‌بی پێكهێنراون، وه‌كو گروپه‌كانی (روانگه، كفری، ته‌لیعییه‌كان، ته‌غریبییه‌كان،…)، به‌ڵام له هه‌موو مێژووی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردیدا ـ هێنده‌ی من ئاگاداربم ـ گروپێكی ڕه‌خنه‌یی پێك نه‌هێنراوه كه ستراتیژیه‌تی كارو ئامانجیان كاركردن بێت له‌سه‌ر (گوتاری ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی).
ده‌رباره‌ی به‌یاننامه‌ی ڕه‌خنه‌ییش، له ساڵی (1992) به‌ڕێزان (عه‌بدولڵا تاهیر به‌رزنجی و حه‌مید ڕێبوار و محه‌مه‌د ئه‌مین ئه‌حمه‌د)به‌ياننامه‌یه‌كیان به‌ناوی (به‌یاننامه‌ی ڕه‌خنه‌یی) له ژماره (1)ی بڵاوكراوه‌ی (پرۆژه) بڵاوكردۆته‌وه، كه تیایدا له هۆشمه‌ندییه‌كی ڕه‌خنه‌ییه‌وه باس له گۆڕینی گوتاری ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی ده‌كه‌ن له چۆنێتی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ده‌ق و نووسه‌ر.
ئه‌م به‌یاننامه‌یه تاكه به‌یاننامه‌یه‌ی ڕه‌خنه‌ییه له‌مێژووی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردیدا و شایانی له‌سه‌ر نووسینه، چونكه ده‌كرێ وه‌كو خاڵێكی وه‌رچه‌رخان له ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردیدا ته‌ماشا بكرێت.
په‌راوێزخستن و فه‌رامۆشكردنی بزاڤی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی، كاریگه‌رییه‌كی خراپی كردووه‌ته سه‌ر كارو پێگه و جێگه‌ی ئه‌م بزاڤه له‌نێو ڕۆشنبیریی كوردیدا.
ته‌نها ئاماژه به دوو لایه‌نی ئه‌م كاریگه‌رییه ده‌كه‌ین:
1ـ نه‌بوونی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی:
له‌مێژه نووسه‌رانی كورد، ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ باسیان له كێشه‌كانی ڕه‌خنه و ڕۆشنبیریی كوردی كردووه، له‌مانه‌ش قسه‌كردن له بوون و نه‌بوونی ڕه‌خنه‌ی كوردی، ئه‌م بابه‌ته بۆ یه‌كه‌مجار له‌لایه‌ن نووسه‌ر (حسین محمد سعید)ه‌وه ووروژێنراوه.
ئه‌مه‌ش له وتارێكیدا به‌ناونیشانی (أزمة النقد الأدبی الكردی = قه‌یرانی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی) كه له ژماره (328)ی ڕۆژنامه‌ی (التآخی) ڕیكه‌وتی 2/8/1968 بڵاوكردووه‌ته‌وه.
هه‌ڵبه‌ته باسكردن له (نه‌بوونی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی) بۆ ساڵانی شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌م، به‌هانه و به‌ڵگه‌ی جیاوازی خۆی هه‌یه، به‌ڵام تۆ بێیت و پاش (48) ساڵ له (2016)یش بڵێیت ((یه‌كێك له گرفته سه‌ره‌كییه‌كانی ئه‌ده‌بی كوردی نه‌بوونی ڕه‌خنه‌یه، ڕه‌خنه به مانا زانستییه‌كه‌ی كه ئێستا له‌نێو ئه‌ده‌بیاتی كوردیدا نییه))(2).
ئه‌مه‌یان جێگه‌ی پرسیار و له‌سه‌ر ڕاوه‌ستانه!! لێره‌دا من ناچمه سه‌ر بابه‌تی سه‌لماندنی بوونی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بى كوردی، به‌ڵكوو مه‌به‌ستمه ئاماژه به‌وه بده‌م كه باسكردنی (نه‌بوونی ڕه‌خنه‌ی كوردی) به‌رهه‌مێكی پرۆسه‌ی په‌راوێزخستنه‌كه‌یه‌تی.
2ـ ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی، هێنده‌ی قسه‌ی پێكراوه، ئه‌وه‌نده قسه‌ی له‌سه‌ر نه‌كراوه!!
ئه‌نجامێكی سروشتی په‌راوێزخستنی بزاڤی ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی له ئاسته جیاوازه‌كاندا، وایكردووه زۆرێك له نووسه‌ران له دیدار و چاوپێكه‌وتنه ڕۆژنامه‌وانییه‌كانیاندا، پتر قسه به (ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی) بڵێن نه‌ك قسه‌ی له‌سه‌ر بكه‌ن.بۆنموونه(ره‌خنه‌كانمان هه‌مووى ميزاجى و شه‌خسييه) ، (ره‌خنه‌ى كوردى هه‌مووى ئينشايه)، (ره‌خنه‌كانمان شه‌ڕه‌قسه‌ن ). هه‌لبه‌ته ئه‌م جۆره ده‌ربرينانه (قسه‌پێكردنن) نه‌ك ( قسه‌له‌سه‌ركردن).
ئه‌گه‌ر وتاره‌كانى (شێخ نوورى شێخ ساڵح كه‌له‌نێوان ساڵى 1926-1927) له‌رۆژنامه‌ى (ژيان)بلاويكرده‌وه ، به‌سه‌ره‌تاى ره‌خنه‌ى ئه‌ده‌بى كوردى دابنه‌ين، ئه‌وا ئه‌مڕۆ ته‌مه‌نى ره‌خنه‌ى كوردى خۆى ده‌دات له نزيكه‌ى ( 100)ساڵ، ئه‌رێ كاتى ئه‌وه نه‌هاتووه خويندنه‌وه‌و و شيكاريي و هه‌ڵسه‌نگاندنێك بۆ بزاڤى ره‌خنه‌ى ئه‌ده‌بى كوردى بكه‌ين و چيدى له چاوپێكه‌وتنه‌كاندا كه‌س به‌دوو رسته‌ى ساده باسى نه‌بوونى ره‌خنه ى ئه‌ده‌بى كوردى نه‌كات. كاتى ئه‌وه نه‌هاتووه (ره‌خنه‌ى ئه‌ده‌بى كوردى)وه‌كو وانه‌يه‌كى سه‌ربه‌خۆ بخوێندرێت، هه‌ر نه‌بێ له خوێندنى باڵا.
له كۆتاییدا به پێویستی ده‌زانم بڵێم، منیش باش ده‌زانم چالاككردنی بزاڤێكی ڕه‌خنه‌یی و پێگه‌یاندنی عه‌قڵیه‌تێكی ڕه‌خنه‌گرانه به مانا زانستییه‌كه‌ی به سازدانی كۆڕو كۆنفرانسێك و بڵاوكردنه‌وه‌ی مانیفێستێك ناكرێت، به‌ڵام دیاره ئه‌نجامدانی هه‌ریه‌ك له‌و چالاكییانه و هاوشێوه‌كانیان كاریگه‌ری خۆی ده‌بێت له زه‌مینه‌سازكردن بۆ گۆڕانكاری و پتر ڕاچله‌كاندنی ئه‌و بزاڤه.
په‌راوێز:
1ـ عه‌بدوڵڵا زه‌نگه‌نه، ڕۆژنامه‌نووسی كوردی له كوردستان دوای ڕاپه‌ڕین، وه‌زاره‌تی ڕۆشنبیری، هه‌ولێر، 1998، ل (76).
2ـ بژار حه‌كیم، قه‌یرانی ڕه‌خنه له ئه‌ده‌بی كوردیدا، (3/2/2016) له ماڵپه‌ڕی ڕووداو.