نووڕینێگ وە ناوەڕووک شێعر ژنەیل کورد له ناوچەی کەڵهوڕ

ئانیسا جەعفەری‌مێهر

ئەدەبیات دەروەچێگە ئڕا خوەندنەوەی زوان‌ناسی، کوومەڵگەناسی، پەی بردن وە رەوش ژیان ئایەمەیل لە هەر سەردەمێگ، داخوازەیل، نووڕگەیان وهتد و له دڵ ئەدەبیات هەر ملەتێگ توانیمن زانیاریەیل فرەیگ وە دەس باریمن. جیا له ناسین فەرهەنگ یەی ملەت له رێ شیکاری ئەدەبیات ئەو ملەتە، گرنگی ئەدەبیات ئیەسە ک تۊەنێ کاریگەری بنەیدە بان فەرهەنگیش، یانێ هەم فەرهەنگ تۊەنێ کاریگەری بنەیدە بان ئەدەبیات و هەمیش ئەدەبیات تۊەنێ یەی فەرهەنگ سەقامدارەو بکەی یا بگۊەڕنێدەی و خوازیم بزانیمن ک ناوەڕووک ئەدەبیات ژن کورد له ناوچەی کەڵهوڕ وە چ مەسەڵەیلێگ ئاماژە کردێیە و ئایا نیشانێگ له فەرهەنگ سەردەم له ناو ئەدەبیاتیان هەس و له کووشانێگ ئڕا گۊەڕانن کوومەڵگە وەرەو وەزعیەت دڵخواز گەپ دانە؟ ئڕا دەس پێ کردن ئێ باسە بایا زوان، ئەدەبیات، فەرهەنگ و جنسیەت تاریف بکەیمن و ئێکە بنووڕیمنە ناوەڕووک شێعر ژن کورد له ناوچەی کەڵهوڕ.

1. زوان دیاردەیگ کوومەڵایەتیە. ئایەمەیل له دریژایی دیرووکا وە بوون هەوەجەیان وە ژیان وەکوومەڵ ئڕا وەڕێیەو بردن ژیان و پاراستن خوەیان له خسارەیلێگ ک وە تەنیایی نەتۊەنسنە له بەرایبەریان بووسن، وە ئامرازێگ ئڕا پەیوەندی هەوەجە داشتنە و له رێ پەیوەندی گرتن و هاوفکری تۊەنسنە گیچەڵەیلێگ ک له سەر رێ ژیان ئایەم بۊە چارەسەر بکەن و نەسڵ ئایەم هێمان بەردەوامە. ئایەمەیل وە شێوەیل جیاوازێگ جوور زوان ئشارە و کەڵک گرتن له یەکمین دەنگەیلێگ ک نیشانەی مەبەست دیاریێگ بۊە تا وە شێوەی ئمڕووژین زوان، کووشانە وەل یەکا پەێوەندی بگرن. زوان‌ناسەیل جیا له ئامراز بۊن زوان ئڕا پەیوەندی گرتن، لە کاریگەریەیل تر زوان گەپ دانە. براون و یوول(1983) کاریگەری زوان وە دو بەش کاریگەری ئاڵوگووڕی(تەبادوڵی) و راگوێزی(ئنتقاڵی) دابەش کەن. له کاریگەری تەبادوڵی نۊسەر یا بێژەر له زوان وە بوون ئامرازێگ ئڕا دەس‌ پێ‌ کردن، پاراستن و ئەو پەرتخ بردن پەیوەندی کەڵک گرێد و له کاریگەری ئنتقاڵی نۊسەر یا بێژەر کووشێ زانیاری، زانستەیل و باوەڕەیلێ وە بەردەنگ مونتەقڵ بکەی. کاریگەری تەبادوڵی پەیوەندی مێحوەر و کاریگەری ئنتقاڵی ناوەڕووک مێحوەرە. یانێ زوان هەم تۊەنێ ئامرازێگ ئڕا پەیوەندی گرتن بوو، هەمیش ئامرازێگ ئڕا ئنتقاڵ باسەیل فەرهەنگی، دیرووکی، ئەدەبی وهتد وە نەسڵەیل هاوچەرخ و بانان.

2. ئەدەبیات هونەرِ وەتنِ باوەڕ و هەست له رێ وشەیلە و ئەگەر چشتەیلێ ک ئۊشیەی هونەرمەندانە نەود دی ئەدەبیات حساو نیەود و هەر ئەدەبیاتێگ بەردان(تەولید) زوانیە وەلێ هەر بەردان زوانیێگ ئەدەبیات نییە. کەسەیل فرەیگ و هەرکەس وە شێوەیگ تاریفێگ له ئەدەبیات وەتنە. وە باوەڕ زەڕین کووب(1354) گشت داشتەیل زەوقی و فکری مەردم ک مەردم کووشن زەبت و نەقڵ و بڵاویان بکەن ئەدەبیاتە، میرات فکری و زەوقیێگ ک له نەسڵەیل وەرین ئڕامان مایەسە جیەو و له بانان چشتێ پێ ئزافە کرێد و هەمیشە نەتەوەیل و مەردم جەهان له لێ کەڵک گرن. پووڕ‌دەریایی و سەعیدی(1392) ئۊشن ئەدەبیات گشت بەرچەیل زەوقی، عاتفی، خەیاڵاوی و فکری یەی نەتەوەس ک وە شێوەی دەمەکی یا نۊسیاگ سەبت بۊنە و ئەدەبیات هەر نەتەوەێگ نیشانەی نووڕگە، هەستەیل، تایبەت‌مەندیەیل رەفتاری و فەرهەنگی هەر نەتەوەیگە. وە گشتی تۊەنیمن بۊشیمن هەنایگ ئایەمەیل هەرچگ ک له دەرۊن خوەیان و کوومەڵگەیان هەس وە زوانێگ هونەرمەندانە بۊشن و بنۊسن ئەدەبیات وە حساو تێ. شوعار و ئەنوەری(1386) باوەڕ دێرن ک ئەدەبیات وە هەر شیوە و له هەر چوارچووێ ک بوو، ژیان و ئەرزشەیل و تایبەتمەندیەیل ژیان تاکەکەسی و کوومەیی نیشان دەید و ئەدەبیات وە دو شێوە ئیمە وەل ژیانەو پەیوەند دەی: یەکێگ له رێ عاتفی و وەختێ ک خوەنیمنان و یەکێگ له رێ عەقڵمەندی، هەنایگ له سەرێ هۊردەو بۊمن و رەخنە گریمن.

له بووت ئەرک ئەدەبیاتیشەو هەرکەس وە نووڕین خوەی رایگ دێرێ. وە باوەڕ ستوودە(1378) ئەرک ئەدەبیات خەبات راسگانیێگە ک وشە وە وشە راسگانی داوڕێ(تەسخیر کەی)، ژیان کەشف کەید و وەل مردگیا جەنگێد و خەباتێگە ئڕا وە دی هاوردن هەیەجان و بەراهەنی(1357) باوەڕ دێرێ ک ئەرک ئەدەبیات ئیەسە ئازادی له بەن بەردگی ئازاد بکەید و ئازادی بکەیدە فانووسێگ ک رێنەمای خەڵکێگ بوود ک کشتیەیلیان له له ناو شەو رێ گوم کردنە تا گشت مەردم ئەندیشەیل خوەیان وە پاودانگ بارودووخ ئەو فانووسە میزان بکەن و گشت هەرکات فەردی و کوومەڵایەتی خوەیان وەل ئەو فانووسەو بگونجنن.

3. فەرهەنگ کوومەیگ له زانست، هونەر، داتەک(قانوون)، رەسم و رسووم، ئەخڵاقیات و هەر عادەتێگە ک ئایەم وە بوونەی ئەندام یەی کوومەڵگە ئەو چشتەیله وە دەس تیەرێ. وە گوورەی کوتاک، تایلر(1871) ئەهەمیەت تاریف فەرهەنگ له ئیە زانێ ک فەرهەنگ له رێ کەلەپوور زینەوەرناسی(وراسەت زیست شناختی) وە ئایەم نیەڕەسێ بەڵکوو له رێ گەورا بۊن له ناو یەی کوومەڵگە و تایبەت بۊن فەرهەنگ ئەو کوومەڵگە وە دەس تێ.

فەرهەنگ هەم وە شێوەی راسەیڕاس پەروەردە دریەید و هەمیش له رێ دیێن. باوگ و داڵگەیل بڕێگ چشتەیل ک فەرهەنگ کوومەڵگەیانە وە مناڵێیان چاشنن و چشتەیلێگیش هەس ک مناڵ خوەی دۊنێد و فێر بوو. ئایەم له رێ نووڕسن، گووش تەکانن، باس کردن و پەیوەندی وەل ئەودۊای ئایەمەیل کوومەڵگە، فەرهەنگ ئەو کوومەڵگە هووکارە بوود.

وە گوورەی کوتاک، گیرتز(1973) باوەڕ دێرێ ک ئایەم له رێ چاشیان فەرهەنگی مەفاهیمێ خەڵق کەی، ئەو هۊر تیەرێد و ئەو کار بەی. نزام مانایێگ ک له رێ فەرهەنگ ناو زهن سەقام گرتێیە له بان ناسین جەهان، وەتن هەست و دادوەریەیل و تمام ژیان ئایەم کاریگەری دێرێد و رەفتار و باوەڕ له رۊ ئەو نزام ماناییە وەڕێیەو چوو. تۊەنیمن بۊشیمن فەرهەنگ کوومەیگ له ئەرزشەیل یەی کوومەڵگەس ک مەردم ئەو کوومەڵگە ئڕا ژیانیان له لێ ئیسفادە کەن وەلێ هەوەجە دێریمن وە ئیە ئاماژە بکەیمن ک له ناو یەی کوومەڵگە ک فەرهەنگ تایبەت خوەی دێرێ، فەرهەنگ هەرکەس مومکنە وەل کەس ترەو جیاوازی بێیاشتوود و ئایەمەیل ناچار نیێن له سونەت فەرهەنگی کوومەڵگە پەیڕەوی بکەن و گاجار کەسەیلێگ وەل فەرهەنگ کوومەڵگەیانەو دژایەتی کەن، چۊن وە ئێ باوەڕە رەسینە ک ئەو ئەرزشەیله ئڕا ژیانێان خاس نییە و ئەرزش و نووڕگە و باوەڕەیل تر پەسەن کەن.

کوتاک(1386) ئۊشێ له نووڕگەی ئنسان‌ناسەیل، فەرهەنگ فرەتر له ئەدەب و هونەر و پەروەردەسە و باوەڕ دێرن ک نە تەنیا خوەندەوارەیل(دانش آموختگان)، بەڵکوو گشت ئایەمەیل فەرهەنگ دێرن و گرنگترین هێزەیل فەرهەنگی ئەوانەنە ک له بان ژیان رووژانەی خەڵك کاریگەری دێرن، وە تایبەت ئەوانە ک کاریگەری نەنە بان مناڵەیل.

بایا هووشمان بوو ک فەرهەنگ کوومەیگ لە نزام و ئەرزشەیله و ئەگەر یەی ئلمان فەرهەنگی له ناو کوومەڵگەیگ بگۊەڕێ، ئەودۊای ئلمانەیلیش گۊەڕن. ئەسە هەرکام له چشتەیلێ ک وە ناو فەرهەنگ پێیان ئاماژە کەیمن گرنگی فرەیگ لە بان ژیان دێرن، ئڕا نموونە ئەگەر گەپ ئەخڵاقیێگ ناو یەی کوومەڵگە بگۊەڕێ بێ‌گومان کاریگەری ئەو گۊەڕیانە له ناو هونەر و ئەدەبیات ئەو وڵاتە دۊنیمن و ئەگەر له ناو ئەدەبیات له نووڕگەیگ گەپ بدریەی، هاتێ ئەو نووڕگە بایدە ناو ژیان مەردم و بوودە بەشێگ له فەرهەنگ.

4. ئایەمەیل له سێ جنس نێر، ما و نێرومان. ئایەم له لەهاز جنسی وە یەکێگ له ئێ سێ شێوە وە دی تێد و لە ناو کوومەڵگەیگ ک ژیەی جنسیەتێ سەقام گرێ. یانێ جنس و جنسیەت هەرچەن پەیوەندی راسەیڕاسێ وەل یەکا دێرن وەلێ یەکێگ نیێن. کوتاک(1386) ئۊشێ ئایەمەیل له رۊ تایبەتمەندیەیل جنسی سەرەتایی جوور ئەندامەیل جنسی و زاوزێ و تایبەتمەندیەیل جنسی سانەویە جوور دەنگ، بەربڵاوی مۊ و فرم مەمگ، له یەک جیاوازەو بوون و ژن یا پیاگ بۊن ئایەم دیار بوو. ئەڵبەت له ئێرە بایس ئاماژە بکەیمن جنسێگ له ئایەم هەس ک ئێ تایبەتمەندیەیل جنسیە له ناویان ریک دابەش نەبۊە و له هەر جنسێگ بڕێگ تایبەتمەندی دێرن، یانێ بڕێگ له تایبەتمەندیەیل جنسی ژن و بڕێگ له تایبەتمەندیەیل جنسی پیاگ دێرن. ئەسە جنس له رۊ تایبەتمەندیەیل جنسی دیاری کرێد و جنسیەت هەرکەسێگیش له ناو کوومەڵگەیگ ک له تێ ژیەی شکڵ گرێد و فەرهەنگ و باوەڕ و ئنتزار ئەو کوومەڵگه له هەر جنسێگ هویەت جنسیەتی ئەو ئایەمە دیاری کەی. هەر کوومەڵگەیگ لە هەر جنسێگ بڕێگ ئنتزار دێرێ ک له هەر کوومەڵگەیگ وە کوومەڵگەی تر وە بوون فەرهەنگەیل جیاواز، ئێ ئنتزارەیلیشە جیاوازە. گاجار شەخس هەر ئەو ئنتزار هویەت جنسیەتیە له خوەی پێیا کەی ک کوومەڵگە لێ ئتزار دێرێد و گاجاریش وە پێچەوانەی ئنتزار کوومەڵگە خوەی کووشێ هویەت جنسیەتی خوەی بۊنێدەو. هویەت جنسیەتی وە شێوەی ژیان، باوەڕ، رەفتار، ئنتزار تایبەت له جنسێگ تایبەت و … دیاری بوو.

5. باس ئێ وتارە ها لە بان ئەدەبیات ژن کورد له ناوچەی کەڵهوڕ و توایمن بزانیمن فەرهەنگ ئێ ناوچە چ کاریگەریێگ ناسە بان نووڕگەی ژن له ئێ ناوچە و لە ئێ سەردمە ژیان ژن چۊنە و هەرلەیوا ئایا شاعرەیل ژن کووشانە وە ژیانێیان لە رێ ئەدەبیاتیانەو ناڕەزایەتی نیشان بەن یا بگۊەڕننەی؟ ئەدەبیاتێگ ک گریمنە وەر چەو ئەدەبیات نۊسینە و له ئەدەبیات دەمەکی باس نەکرێد. چشتێگ ک له ئێرە خوازیمن باس له سەرێ بکەیمن ئەو فکر و نووڕگەسە ک له رێ زوان بەیان بۊە و ئێ وتارە له سەر شێواز ئەدەبی باس نیەکەی و ناوەڕووک مێحوەرە. هەوەجە هەس ئاماژە بکەیمن شێعرەیلێگ ک له ئێ وتارە له سەرێیان باس کرێد له شێعر شاعرەیل مەهوەش سڵێمان‌پووڕ(سوزان)، سمەیە سەفەری(سایوا)، نەسرین شەفیعی(هانا)، پەریسا جەعفەری‌مێهر و مەریەم ئەمینی(سووما) هەڵوێژیانە و دۊای خوەنین شێعر ئێ شاعرەیله دیاری کریا ک چ ناوەڕووکێگ له ناو شێعر هەرکام له ئێ شاعرەیله فرەتر دیاریە و له سەر ئەو ناوەڕووکە گەپ دریایە، یانێ هەڵوژانن شێعر لە هاکوو/بڕی نەبۊە و له رۊ هەوەجەی ئێ وتارە هەڵوێژیانە. له ناو شاعرەیلێگ ک ناو بریا سڵەیمان‌پووڕ و شەفیعی خاون کتاون و شێعر ئەودۊای شاعرەیل یا له فەزای مەجازی یا له خود شاعرەیل وە دەس هاتێیە، گاهەس کتاویش بڵاو کردۊن و نۊسەر ئێ وتارە لێیان بێ‌خەوەرە.

گاجار یەی شێعر کامڵ لەیرە هاتێیە و گاجاریش بەشێگ له یەی شێعر. له شوونێگ ک نیشانەی __ وەرجه یا دۊای شێعرێگ هاتێیە یانێ ئەوە بەشێگ له یەی شێعرە.

6. وە هاوردن چەن نموونە شێعر له سڵێمان‌پووڕ دەس کەیمنە گەپ دان له سەر شێعر شاعرەیل ناوبریای.

1.6. عەزیز دۊرەگە، من و ت دۊریم

ت دۊەت کەیخوداید و من شوانم(هۊرد کەم: 21)

2.6. چەوەیلد تەیشتێ ئاگر خەیدە گیانم

پەری‌زایە له لاد گت کەی زوانم

کورە لاوا بکە هەرچەن ک نازار

ت دۊەت کەیخوداید و م شوانم! (هەرئەوە: 45)

3.6. سەروێن سەنگەلا دڵێ لەوای سان

له کۊچە رەد بۊ وەتم وە پێ گیان

گیانم دەرچێ را ئەو زڵف هۊله

ئەو چەو پڕ له ئاو چۊ چەنی قۊله

4.6. زڵفێ چۊ لەولاو خسێیە وە شانا

دەم چۊ بەرەفتاو ها له ئێ بانا

له وەختێ کەفتم له دام هۊرێ

دڵم چۊ شیشە دا مل سانا

5.6. لەولاو گیسێ لوو لوو چنییه

دڵ له مهر دووس یەیهەو کەنییه

زانم دی مەیلێ جوور جاران نییه

لە لای من هێمان هۊرێ مەنێیە

6.6. مچ پا چەرمێ، مچ‌بەن ها لە پای

چەوم چەوەڕێ تا کەی بامە لاێ

واران واریە زەۊ کردێیه تەڕ

یار باڵابەرز خوەی کردێیە کەڕ

7.6.__ ت ئەهڵ ئێڵ وارانی، م تووزم__(هۊرد کەم:53)

8.6. هەی نۊر کوانێ گڕ، گەورای ئێڵ کەڵهڕ(هۊرد کەم:59)

9.6. دڵ کوڕەیل ئێڵ خەیدن وە لەرزه(هۊرد کەم: 62)

10.6 کەڵهوڕ ئەی ئێڵ له تاریخ دیارم

غەیرەت ها خۊن ئێڵ و تەبارم__

له شێعر شمارەی 1 و 2 شاعر له مەعشووقێ وە ناو دۊەتِ کەیخودا ناو بەی و خوەیشێ شوان و هەرچەن ک جنس شاعر “ما”سه وەلێ له ناو شێعرێ جنس مەعشووقیشێ ماسە. له شێعر شمارەی 3 له ئلمانەیلێ ئڕا مەعشووقێ کەڵک گرێ ک گشت نیشاندەر جنس ما بۊن مەعشووقە، جوور سەروێن ئەو سەر کردن یار و زڵف هۊل یار. له شێعر شمارەی 4 لەنوو گەپ له زڵف یارە و شووڕ بۊن زڵفێ ک خسێیەسێ شانەو و ئیەیش هەم دیاردەر جنس مای مەعشووقە. له شێعر شمارەی 5 وشەی گیس و لوولوو گیس چنین مەعشووق تەوسیف کەید و له شێعر شمارەی 6 گەپ چەرمگی مچ پای یار و مچ‌بەن له پا کردنێ دەێ و زانیمن ک پیاگ پاوێنک نیەوەسێ و پاوێنک چشتێگ مەربووت وە جنس ماسە.

هە ئەوجوورە ک دۊنیمن له ناو شێعرەیلێگ ک گەپ له دڵداری دریایە هەرچەن شاعر ژنە وەلێ مەعشووقێ پیاگ نییه و گشت ئلمانەیل ئەوکار بریای ئڕا وەسف یار، ئلمانەیلێگ ژنانەن و هۊچ تەوسیفێگ ک تایبەت پیاگ بوو، له ناویان نیەۊنیمن و ئەگەر ناو شاعر له پای شێعرەیل نەود فام بەردەنگ له ئێ شێعرەیله ئیەسە ک له دەم پیاگێ ئڕا یارێ وەتیانە. تەنانەت تەوسیفەیلێ ک لە ئێرە دۊنیمن هۊچ نووخوازیێگ نەیرن و تەوسیفاتێگ جوور سەروێنِ سەنگەلا، سان‌دڵ بۊن، زڵفِ هۊل، زڵف و گیس لەولاوی و … گشت تەوسیفاتێگن ک ئیمە له ئەدەبیات فولک دێریمن و پیایل ئڕا وەسف دڵدارێیان ئێ تەوسیفەیله ئەو کار بردنە و له ئێرە شاعر ژن بێ‌ڵە وەرچەو گرتن جنس مەعشووق خوەی ک جیاواز له جنس مەعشووق شاعرەیل پیاگە، هەر وە ئەو شێوە شێعر دڵداری وەتێیە و هەر له ئەو تەوسیفەیله کەڵگ گرتێیە. ئڕا گەپ دان له سەر مدوو ئێجوور شێعر وەتنێگ خاسە له سەر چەن نموونە شێعر تریش له ئێ شاعرە گەپ بەیمن.

له ناو لەتە شێعرەیل شمارەی 7، 8، 9 و 10 دۊنیمن ک سڵێمان‌پووڕ له وشەی ئێڵ کەڵگ گرتێیە و واژەکردن ئێ وشە ناو شێعرەیلێ ها بان و نۊسەر له شوون ئەودینین مدوو شێعر دڵداری پیاگانە له زوان یەی شاعر ژن وە ئێ دەسکەفتە رەسیە ک شاعر وە مدوو ئیە ک فرەتر هۊر و فکرێ ها لاێ ئێڵ و ئێڵ شێوەی کۊەنەێ له ژیان نیشان دەی، شێواز نووڕین و باوەڕ کۊەنەێ دێرێ و نەتۊەنسێیە خوەی له دام ئەو ژیان کۊەنە‌پارێزانە ک دڵداری ژن تابوو بۊە رزگار بکەی. هەر وشەیگ نیشانەیگ ئڕا باوەڕ و نووڕگەی ئەو کەسەسە و له ناو دەسەوشەیلێگ ک هەرکەس ئەوکار بەی تۊەنیمن نووڕین ئەو کەسە بفامیمن. ژن له سەردەم له ئیە ئەو وەر و تەنانەت ئیسەیش له ناوچەی کەلهوڕ و فرە شوونەیل تر هێمان وە ئەو ئاستە نەڕەسیە ک داخوازی و ئاواتەیلێ وە زوان بارێد و دڵداری یەکێگ له ئەو چشتەیلەسە ک ئڕا ژن تابوو بۊە و هەس. هەر ئیە بوودە مدوو ئیە ک شاعر وەختێ توای لە دڵداری بۊشێ، چۊن دڵداری تایبەت وە پیاگ زانێ، لە زوان پیاگەو شێعر دڵداری ئۊشێد و تەنانەت ناو دنیای شاعرانە و ئەدەبی خوەیشێ نیەتۊەنێ وە لەوای ژنێگ شێعر دڵداری ژنانە بۊشێ. دەسەوشەیل تر لەواێ تەشی‌رسین و مەشکەژەنین و… ک ناو شێعر سڵێمان‌پووڕ دۊنیمن و نموونەیان ناو فەزای مەجازی هەس، نیشان دەی ک شاعر هێمان له حاڵ و هوای ژیان کوانە نەڵکەنیایە و نەتۊەنسێیە وەل ئلمانەیل ژیان نووەو پەیوەندی بگرێ.

بەم(1996) ئۊشێ هەنایگ دۊەتەیل وە ئەسباوبازیەیل کوڕانە بازی کەن ئێحتماڵێ کەمە ک بنەماڵە، دۊەتەیل هاولف و کوڕەیل هاولفێ سەرزەنشێ بکەن، وەلێ ئەگەر کوڕێگ وە ئەسباوبازی دۊەتانە بازی بکەی هەم سەرزەنشت بوود و هەمیش هاولفەیلێ خەنەی پەراوێز. ئەسە دۊەتێگ ک هەر له مناڵیەو وەل هاولفەیل کوڕەو هاوبازی بۊە ئێحتماڵ ئیە ک لە هاوجنسەیل خوەی دۊر بگری فرەسە، ئێجوور کەسێگ خوەی له هاوجنس خوەی دۊر زانێد و خوەی وە ئەندامێگ له جەرخەیل کوڕانە زانێد و وە ئێ باوەڕەو گەورا بوو.

وە باوەڕ نۊسەر ئێ وتارە، ئەگەر هاوبازی بۊن کوڕ و دۊەت له حاڵێگ بوو ک هەرکام بتۊەنن هەم خوەیان و هەم جنس بەرابەر بناسن گیچەڵ ک نەیرێ هۊچ، ئڕا ژیان بانان و کوومەڵگەیش فرە خاسە. وەلێ ئەگەر شێوەی پەروەردە کردن درسێگ نەود و زاڕوو فێر نەو ک هۊچ جنسێگ ئەوبانتر له ئەوەکە نییە و کوڕ بۊن وە ئەرزش حساو بوود، ئەوسا دۊەت کووشێد جوور کوڕەیل بوود و ئیە گیچەڵە. بەم له نەزەریەی خوەی وە ناو “بێ‌گانە، مەیل‌ڕاکیشەو بوو(بیگانە، هوس‌انگیز می‌شود)” ئۊشێ سەبەبەیل ژیانی بوونە مدوو گیچەڵەیلێگ له بووت هویەت جنسیەتی. له وڵات خوەمانیش باوگ و داڵگەیل هەزەو کوڕ بۊنە و هەن و هەنایگ دۊەتێ وە دی تیەرن، ئەگەر ئەو دۊەتە وەل هاولفەیل کوڕێیەو و وە ئەسباوبازی کوڕانە بازی بکەێد، بنەماڵەێ سەرزەنشتێ نیەکەن و ئڕاێ خوەشی کەن و ئاماژە کەن ک ئێ ئەسباوبازیە ک ت پێ بازی کەید کوڕانەس، ئەو مناڵە فرەتر خوەی وە ئەندامێگ له جەرخەیل کوڕانە زانێد و هەنایگ گەورا بوو کوڕەیل له خوەی زانێد و دۊەتەیل وە ناموو. ئایەمیش له گەپ دڵداری فرەتر هەزەو جنس برابەرە و لە ئێرەسە ک گیچەڵ دیاریەو بوو. یا هاوجنس بازەو بوو یا لانکەم له ئلمانەیل کوڕانە ئڕا دڵداری کەڵگ گرێ و جوور کوڕەیل رەفتار کەی.

له بووت جیاواز کردن و دەسەبەنی کردن ئەسباوبازی کوڕانە و دۊەتانەیش جی دێرێ ئاماژە بکرێد ک نۊسەر وەل ئێ دەسەبەنیەیله هاوڕێ نییه، وەلێ گەپ ئیمە ها سەر فەرهەنگ و باوەڕێ ک ئیسە هەس و مناڵیش وە رۊ ئەو پێوەرەیله پسا پەروەردە بوو. دۊەتێگ ک تفەنگ و ماشین ئڕاێ وە ئەسباوبازی کوڕانە و وەیلکان و بڕێ ئاجەتەیل ئاشپەزی وە ئاسباوبازی دۊەتانە ئڕاێ تاریف کریایە، هەنایگ وە تفەنگ و ماشین بازی کەید و ئیانە تایبەت کوڕ زانێد، دی خوەیشێ ئەندامێگ له جەرخەیل کوڕانە زانێ. وە چەواشەوە نۊسەر باوەڕ دێرێ ئێ نووڕگەیل کۊەنە خسار گەوراێگ وە ژیان ئازاد و درس لە بانان رەسنێ. هەنایگ چشتەیلێگ ک تایبەت ماڵن، جوور وەیلکان و پەروەردە کردن وەیلکان و بوون مناڵەو، ئاشپەزی و … بووده بازیەیل دۊەتانە و تفەنگ‌بازی ئڕا شکار(ک نموونەیگ له چالاکیەیل ئابووریە)، چەکانن ئەسباوبازیەیل وە بوون خاسەوکردنێیان(نموونەێ کارەیل موهەندسی) و… بوودە بازیەیل کوڕانە، هەر ئێ گەپە بوودە بنەوایگ ئڕا پێیا کردن هویەت جنسیەتی مناڵ و ئێ جیاواز کردنەیلە بوودە مدوو دۊرەو بۊن ژن له چالاکیەیل کوومەڵایەتی و ئقتسادی و پیاگیش پەروەردە کردن مناڵ و کارەیل ناو ماڵ وە ئەرک خوەی نەزانێ. وەلێ له ئێرە باس ئیمە ها سەر فەرهەنگ مەوجوود و زانیمن ک بڕێگ کار و رەفتارەیل پیاگانە و بڕێگ تر ژنانە وە حساو تیەن و چۊن فەرهەنگ ناوچەی ئیمە هەزەو کوڕە، دۊەت ئڕا پێیا کردن جی‌ولوور کووشێد رەفتار و ئەرزشەیل کوڕانە ئوڵگوو بگرێ و هە ئیە بوودە مدوو گیچەڵەیلێگ له بووت هویەت جنسیەتی ک نموونەی له شێعر سڵێمان‌پووڕ دیمن و شاعرەیل ژن تریش هەن ک وە ئێ شێوە شێعر ئۊشن و نیەتۊەنن خوەیان و تایبەتمەندیەیل جنس خوەیان بناسن و تۊش گیچەڵ تیەن. دەسەوشەی تەشویقی “کوڕمی هەی!” و تەوسیفەیلێگ ئڕا سەرەکەفتنی لەوای “چۊ کوڕ بردەی ئەو پەرتخ” و ” منێگە پیاگێگ” ک وە دۊەتەیل ئۊشیەی نیشانەی بانتر زانسن کوڕە. ئێ باوەڕ ئەوبانتر زانسن کوڕە له رووژگار وەرین بۊە و نە وە ئەو فرەییە وەلێ هێمانیش ناو فەرهەنگمان ئێ باسە هەس.

له ناو تاریف و باس کردن له سەر فەرهەنگ وەتیمن ک فەرهەنگ چشتەیل جیا له یەک نیین و باوەڕ و هونەر و ئەخڵاقیات و ئەرزشەیل ک وە فەرهەنگ لێیان ناو بەیمن وە یەک بێ‌‌هەرەچ نین. هەنایگ باوەڕێگ جوور ئەوبانتر زانسن کوڕ هەس، نموودێ ناو ئەدەبیات دۊنیمن، وەلێ ئایا ئەدەبیات ئەرکێ تەنیا نیشان دان واقعیەتەیله؟ ئەدەبیات تۊەنێ هەم رەوش(وەزع) مەوجوود نیشان بەید و هەمیش رەوش مومکن. وەتیمن ک گۊەڕیان هەر بەشێگ له فەرهەنگ کاریگەری نەیدە بان بەش تر. ئەگەر شاعر له ئێ فەرهەنگە رەخنە بگرێد و وە جی وەڕێیەوبردن ئلمانەیل پیاگانە له ئلمانەیل ژنانە کەڵک بگرێد و له تایبەتمەندی ژنەیل باس بکەی، یا وە لەوای ژنێگ شێعر دڵداری ژنانە ئڕا یارێ بۊشێد، بێ‌گومان ئێ ئەدەبیات نووە بوودە مدوو هۊردەو بۊن بەردەنگ و پێیا کردن هویەت جنسیەتی. ژن ئەگەر له ناو کوومەڵگە دڵداری کردنێ تابووە، بایا له ناو ئەدەبیاتێگ ک خوڵقنێگ ئاواتەیلێ نیشان بەید و له رێ بڵاو کردن شێعرەیل و دەقەیلێ گامێگ وەرەو ژیان ئازاد ژن هەڵگرێ.

7. ئڕا گەپ دان له سەر ناوەڕووک شێعرەیل سەفەری، چەن نموونە شێعر له کتاو “تام تەم” هەڵوێژیایە:

1.7. کتاو پڕ لووچ و پووچێگم، له ناو تەنیای خوەم پل خوەم

هە گل خوەم، تەم چەوەیل پێچا، هە دڕیەم له دەرۊن کەم کەم__(تام تەم: 7)

2.7. م ک زانم دی نیەدەرچم له چەم بێچارگی

ت وە دەس دەسەڵات خوەد چەن دەف چزانیدەم کەسم(هەرئەوە: 10)

3.7. خەم هاتەسەو سەرینم شێوانەسەم دوارە

وەختە ک گیان بسێنێ ئێ ژان نادیارە__(هەرئەوە: 26)

4.7. یە چەنێگە هامە هاڵێگ هەر نیەزانم هەم چوەمە! (هەرئەوە: 27)

5.7. بخەف رووڵە ک ئمڕوو سوو کوشانەو__(هەرئەوە: 30)

6.7. هزاران لاشە هەن ک خاک و خۊن خوەن

ئەوە ها کوو ک زینی کەێ وە وردێ؟(هەرئەوە: 32)

7.7. ت خۊند شیرین، م خۊن نەێرم

م گوم بۊمە له خوەم، م نۊن نەێرم(هەرئەوە: 34)

8.7. له دیوار ژیانم کەفتمەو خوار

دەسم گردم وە گیس هۊرەگەێ یار__(هەئەوە: 37)

9.7 قەزا زانم چوەس و کەێ هاتە ئێرە

هە ئۊشن دەم بپێچ، لاڵی ت جارێ__(هەرئەوە: 53)

له شێعر شمارەی 1 شاعر خوەی وەک کتاو وە بەردەنگ ناسنێگ و زانیمن ک کتاو نیشانەی زاناییه، وەلێ کتاوێگ پڕ لووچ و پووچ ک تەنیاس و لە لەتەیل تر شێعرەگە وە ئیە ئاماژە کەی ک فڕە دریایە و تک پا خواردێیە و گەپ له ئیە دەی ک وە پێچەوانەی ئیە ک پڕە له زانایی وەلێ وە جی دەس ئەو پێ بردن تک پا دەنە لێ و کەس له زانیاریەیلێ کەڵک نیەگرێد و هەست وە تەنیایی کەید و پسا له دەرۊنەو لە یەک چۊچیەی. له شێعر شمارەی 2 گەپ له دەسەڵاتێگ دەی ک کووشێ ئازارێ بەی و له گۊەڕیانِ هەلومەرجێ نائمێدە و له شێعر شمارەی 3 گەپِ خەم نادیارێگ دەید و له بەش 4 هەم له پەی نەوردن وە مدو گیچەڵێگ گ بۊەسە تۊشێیەو گەپ دەی. له بەش 5 شاعر و وە بەردەنگ ک وە هاوردن وشەی رووڵە نیشان دەی مەبەستێ نەسڵ بانانە ئێ نائمێدیە مونتەقڵ کەی. له بەش 6 لەنوو له وێرانی وەزعیەت مەوجوود ئۊشێد و چەوەڕێ ناجیێگە ک هەلومەرج بگۊەڕنێ و له بەش 7 له بێ‌شوون و نۊنی خوەێ ئۊشێ. له بەش 8 وە شکستێ له ژیان ئاماژە کەی و دۊای ئەوە له گیس یار گەپ دەی ک لە ئێرە وە پێچەوانەی ئەوە ک شاعر ماسە له ئلمان ژنانەیگ ک گیسە ئڕا یار کەڵگ گرتێیە و له بەش 9 ئۊشێ زانێ گیچەڵ چەس وەلێ نیەیلنێ ک دەنگ بکەی.

سەفەری وه گلەیی کردن له ئیە ک وە پێچەوانەی ئیە ک زاناسە وەلێ لێ کەڵک نیەگرن دەس کەیدە گەپ دان ئڕا بەردەنگ و ئێجار گیچەڵ خوەی مەربووت وە دەسەڵاتێگ زانێ ک نیەیلێ پێش بکەفێ و له ناو شێعرەیلێ یەی هەست سەر لێ شێویان و پەریشانی خاس دیاریە، جوورێ ک بەردەنگ فام کەی ک شاعر نیەزانێ مدوو گیچەڵەیلێ چەس. چەوەڕێ ناجی بۊن گەپ گرنگێگە ک ناو لەتێگ له شێعرەگانێ هاتێیە و ئیە تۊەنێ ئڕا سەرکەفتن و وەرەو ژیان ئازاد چێین بوودە گرفت. چەوەڕێ ناجی بۊن بوودە مدوو دەس ئەو بان دەس نان و و پێش نەچێین وەرەو ژیانێگ ئازاد و دڵخواز. هەر کەسێگ بایا وە ئاستێگ بڕەسێ ک باوەڕ پێیا بکەی خوەیە ک تۊەنێ ئڕا ژیانێ بکووشێ و چەوەڕێ هۊچ‌کەسێگ نەود ک هەلومەرج ژیانێ بگۊەڕنێ.

وەتیمن ک ئەرک ئەدەبیات خەبات وەل مردگی ئڕا وە دی هاوردن هەیەجان و ئازاد کردن ئازادی له دام بن‌دەسییە. ئمجا ئەگەر ئێ پێناسە له ئەرک ئەدەبیاتە قەبوول بێیاشتۊمن هەزەو ئیەیمنە ک هەیەجانێگ ئڕا وە دی هاوردن موبارزە وەل ئەو چشتەیله ک دڵخواز نییە ناو ئەدەبیاتمان بۊنیم، نە ئیە ک شاعر خوەی مردگی رەواج بەی. له ئێرە ئەگەر پێشنیار سەفەری وە نەسڵ بانان هەڵسان بۊاتاد نە خەفتن، ئەوسا نیشانەی خەبات وەل مردگیەو ناو ئەسەرێ دیمن و تۊەنسیمن بۊشیمن ئەرک خوەی وە جی هاوردێیە. هەنایگ شاعر ئۊشێد “بخەف رووڵە ک ئمڕوو سوو کوشانەو” هەست کەیمن شاعر بێ ئیە ک تەقەلایگ بکەید رەوش بانانیش تیەریک دۊنێد و گوفتمانێ هەم ئڕا خوەی و هەم ئڕا نەسڵ بانان نیشانەی سازشە. وەلێ ئەگەر ئێ لەتە وە شێوەێ: “هەڵس رووڵە ک ئمڕوو سوو کوشانەو” بۊاتاد ئەوسا وەتیمن شاعر پسای هوشدار دەی ک بانانیش جوور ئمڕوومان تیەریکە و نەسڵ بانان بایس هەڵسن و بکووشن ک رەوش بگۊەڕنن. خەفتن مانای نەبۊن چاڵاکی و هەڵسان مانای چاڵاکی رەسنێ.

ئێ کوومە شێعرە وەگشتی تۊەنێ ئمێدێگ بوو ئڕا کووشان ژن ئڕا پێیا کردن هویەت خوەی و فرە سرووشتییە ک له یەکم هەنگاوەیل شاعر هێمان سەر لێ شێویایە و خاسه ئاماژە بکرێد ک سەفەری فرەتر له ئیە ک له تەقەلای ئڕا وەرەو نوا چگن بۊشێ، له نائمێدی و قەبوول کردن هەلومەرج گەپ دەی و هەتا ئڕا هاوردن خەوەر له ناو چێینِ خوەی مزگانی دەید و له شوونەیل تریش دۊنیمن ک وە نائمێدیەو گەپ مردن خوەی دەی.

درسە ک شاعر له نادیار بۊن ژانێ ئۊشێ وەلێ هەر ئیە ک هڵایە له ئەو فەزای دەمەپاسگانی(تەقلید) له شێعر پیاگانە دەرهاتێیە و پرسیارەیلێ ئڕای پێش هاتێیە جی ئمێدە و فام کردێیە ک گیچەڵێگ هەس. یەکێگ له ئلمانەیلێگ ک نیشان دەی شاعر وە پێچەوانەی کووشانێ ئڕا پێیا کردن خوەی، هێمان وە ئەو ئاستە نەڕەسیە له لەتێگ دیاری بوو ک له یار وە ئلمانەیل ژنانە هۊر کەی. له ئاخرەیل کوومە شێعر له ئەوڕەسینێ ئۊشێ ک زانێ گیچەڵ ها کوورە وەلێ وە پێچەوانەی ئەو ناوەڕووک نائمێدیە ک له گشت شوونێگ هەس ئێ ئەوڕەسینە یەیهەو ئۊشێد و نیەزانیمن ئێ ئەوڕەسینە چۊ وە دەس هاتێیە، چۊن له تەقەلا ئڕا ئەو ئەوڕەسین گەپ نێیاس. هەرچەن شاعر له مدوو گیچەڵ رەسیەسەو، وەلێ نیەیلنەی دەنگ بکەی و تۊەنیمن ئێ نواگیریە هەڵگەردنیمنەو ئەو دەسەڵاتە ک وەرجه ئیە لێ گەپ دایە. یانێ ئێ دەسەڵاتە ک تۊەنیمن لەوای پیاگێگ تایبەت، کوومەڵگەیگ پیاگ‌سالار وە یا سیستمێگ قۊلتر ک هەم ژن و هەم پیاگ داگیر کردێیە لێ ناو بوەیمن له گشت قووناخەیل ئێ ژیانە هەس، له ئازار دان شاعر ئڕا نواگیری له پەی بردن وە هویەت خوەی تا وەرگری ئڕا هاوار ئەوڕەسینەیلێ.

نۊسەر له کوومە شێعر “تام تەم” نیشانەیگ ئڕا ئیە ک شاعر لەوای ئەندامێگ له کوومەڵگە خوەیشێ جوور تاوا‌نبار بەشێگ لە گیچەڵەیلێ بزانێ پێیا نەکرد. ئەگەر تەنیا دەسەڵاتدار مدوو گیچەڵەیلمان بزانیمن و دەسەڵاتداریش پڕهێزتر له ئەوە بزانیمن ک له وەرایوەرێ بووسیمن، پەرتخێ بوودە ناوەڕووکِ شێعرەیل ئاخر پرتووک ناوبریای و چێین و فرار له رەوش مەوجوود بوودە ئاکاممان. ئەمانێ ئەگەر خوەمانیش وە تاوانبار بەشێگ له هەلومەرجێگ ک لێ ناڕازیمن بزانیمن، دی ئێقەرە نائمێد نیمن و کووشیمن له گۊەڕانن نووڕگەی خوەمانەو دەس پێ بکەیمن و ئمێد پێیا کەیمن ک کوومەڵگەیش بگۊەڕنیمن.

تەم وشەی سەرەکی کوومە شێعر بڵاو کریای سەفەریە و له ناو نموونە شێعر 1 وە هاوردن ” تەم چەوەیل پێچا” مدووێگ نادیار سەبەب گیچەڵەیل زانێ ک چەوێ له رۊ راسیەگان بەسایە و هەر ئیە تۊەنێ ئمێدێ بوو ک شاعر له ئیە ئەو دۊا بکووشێ ئەو تەمە له ناو بوەید و گاهەس بتۊەنێ له گشت مدووەیل ژیان تیەڵ ژن و وە کولی ژیان ئایەم بڕەسێدەو و دۊای ناسینِ درسِ سەرچەوەی گیچەڵەیل، ئڕا چارەسەر کردنێ بکووشێ.

8. له کوومە شێعر “من و بەڕۊ” و “وەرزنامەی ژ” نموونە شێعرەیل ژێر له شەفیعی هەڵوێژیانە:

1.8. سینەی من وەفرەچاڵ کام وڵاتە؟/ له جی دەس ت/ یا دەم مناڵ/ هاوسای شان‌ وە شان تفەنگە/__(من و بەڕۊ: 7)

2.8. لە شوون خوەم/ وە سووز گەردم/ نیەزانم له سەیوان کام دەروەن بێ‌ڕەوەن/ نوقمە‌سار بۊمە/__(هەرئەوە: 10)

3.8. گەورا بەش م/ سەروار و بن‌وارێ له خەم بۊ/(هەرئەوە: 24)

4.8. لەپ کوتم/ نە ترۊسکەی بێ‌هازێ/ نە ونەی دەنگێ/ نە یار و نە شوون پای/ گوم بۊمە/ فریه…/ هۊر خوەم کەم! (هەرئەوە: 25)

5.8. سەمەن گوڵێ پەنجە شمشاڵی/ وە تاڵ گیس خوەی/ تاساننەی/__(هەرئەوە: 51)

6.8 من رووڵەی وام/ وایگ دڵ پەشێو/ له تاش کەشکەشان/ لە خوەرئاوایگ نادیار/ دەسێ سیە و چەپەڵ/ یاڵ ئەسپ ئاڵم/ بڕی/__(هەرئەوە: 65)

7.8 پێچیاسە گووش کەشەگان/ هاوار ئەنفاڵ/ وەتم بۊشن/ کوردم و نەکەفتمە/ کوردم و نەمردمه/ خۊن من/ ها له گیان زەمین/ ها چەو گوڵەیل/ ها قوڕێ کانی/ خۊن من سەونز کەید/ چۊزە دەید/ هۊر من …/ له تمام دەروەچەیل زاوزێ کەید! (هە ئەوە: 75_74)

8.8. چەنێ دۊرم/ چەنێ بێکەس/ چەنێ له باوش خوەم/ دۊرەو کەفتمە/ خەم دەرۊنم/ دەیشت دڵ گرتیەسە وەر/ دارسان گیسم/ ئاگر گرتیە وە سەر/ چ هاوارەیلێگ له قوڕگ مەن و/ چ موورەیلێ له دڵ/ سینێیم بۊە قەورسان/ شێعرەیلم زوان بەسان (هە ئەوە: 77)

9.8 تاسەت کەم/ ئازادی__(هەرئەوە: 83)

10. ئای ئازادی/ ئای ئازادی/ بەیداخد ها له مشت کام وا؟ (هە ئەوە: 84)

11. چەپاو بۊمە/ له ناو دەورملیێگ کوڵ‌گوڵی/ رزیامە/ چمان دەروەچێگم لە دەمچەو سەردەوا/ وازم بکەی/ پڕم له هاوار گڵا/( وەرزنامەی ژ: 116)

لە شێعر یەکم وەل ئلمانێگ ژنانەوە رۊایڕۊ بۊمن و ئیە تۊەنێگ مزگانیێگ ئڕا زوان شێعری ژنانەی ئێ وڵاتە بوو. ئەڵبەت مەبەست نۊسەر له ئێ وە دی هاتنە له چاپ و بڵاو کردن کوومە شێعرە و گاهەس شاعرەیلێ ک شێعرەیلێگ وە زوان و ئلمانەیل ژنانە دێرن شێعرەیلیان زۊتر له ئێ شاعرە وەتۊن، یا کتاوێگ وەرجه ئیە چاپ بۊد ک نۊسەر ئێ وتارە لێ بێ‌خەوەرە. وە گشتی گەپەیل ئێ وتارە نیەتۊەنیمن لە رۊ تاریخ وە دی هاتن هەڵسەنگنیمن، چۊن هاوچەرخ گشت ناوەڕووکەیل، هەر له زوان پیاگانە تا زوان و ناوەڕووک ژنانە له ئەدەبیات ژنەیلمان دۊنیمن. له نموونە شێعر 1 شاعر له دڵتەنگی خوەی له دۊرەو کەفتن یار و مناڵ ئۊشێد، وە هاوردن وشەی تفەنگ ئڕامان رووشنەو بوو ک دۊرەو کەفتنێ وە مدوو جەنگە. له نموونە شێعر شمارەی 2 وە گەردین لە شوون هویەت خوەی گەپ دەید و باوەڕێ ئیەسە ک نوقما بۊە. له نموونە شێعر شمارەی 3 بەش خوەی له ژیان خەم زانێد و لە نموونە شێعر 4ـیش لەینوو لە نیاشتن ئمێد و هاوڕی و گوم بۊن باس کەی. له نموونە شێعر شمارەی 5 گەپ له زڵمێگ ک له حەق ژن کریەی دەید و له نموونە شێعر شمارەی 6 له دەسێگ سییه ئۊشێد و کاریگەریێ له بان ژیانێ. له نموونە شێعر شمارەی 7 له کارەساتێگ ک وە سەر کورد هاتێیە و ئمێدێ ئڕا بەردەوام بۊن و له شێعر شمارەێ 8 له بێ‌کەسی و دەنگ نەڵاوردنێ و له نموونە شێعرەیل 9 و 10 له ئازادی هۊر کەی له نموونە شێعر 11 له چەپاو بۊن جنس ژن ئۊشێ.

چەن گەپ گرنگ له شێعر شمارەی 1 هەس؛ یەکم ئیە ک ژن لە ئێرە جەنگ وە ئەو نووڕگەی کۊەنەوە ک تایبەت پیاگ بۊە و ژن هەمیشە قوربانی جەنگ بۊە و پیاگ پارێزەر نیەنووڕێ، بەڵکوو نەقش چالاک خوەی نیشان دەید و له تفەنگ لە شانەو بۊنێ، حزوورێ له جەنگ رەسێدە پیمان. دوێم چشت بێزاری شاعر له جەنگە ک وە هاوردن وشەی وەفرەچاڵ ک نیشانەی سەردییە له فەزای سەرد و بێ‌ڕەنگ جەنگ گەپ دەید و سێیم ئیە ک وە هاوردن سینە، دەس یار و دەم مناڵ، یەکێگ له تایبەتمەندیەیل سانەویەی جنس ژن_مەمگ_ تیەرێدە ناو شێعر و له نەقش ژن هەم له بووت دڵداری و ژیان هاوبەش، هەم داڵگ بۊن و هەم خەباتکاری گەپ دەید و ئیە نیشان دەی ک نووڕگەی ژن وە ژیان وەل نووڕگەی کۊەنەیگ ک نەقش کوومەڵایەتی و سیاسی و …ـەی ژن سڕیەسەو جیاوازە و ئێرەسە ک تۊەنیمن بۊشیمن ناوەڕووک فەرهەنگ و ژیان و ئەدەبیات له یەک جیا نییه و هاوچەرخ وەگەرد خەبات ژن له باکوور کوردستانا، ئێ شێوەی ژیان و بەشداری ژن ئڕا پارێزانن وڵاتە هاتێیەسە ناو ئەدەبیاتمانیش. له نموونە شێعرەیل شمارەی 2، 3، 4 دیارە ک شاعر پسا له شوون هویەت خوەی گەردێد و باوەڕێ ئیەسە ک لە ژیان بەشِ خەم پێ رەسیە و هەنایگ ئۊشێ فێر خوەم کەم و هۊر خوەم کەم، دیار دەی ک ها شوون هویەتێگ ک له ئیه ئەو وەر هەبۊنێ دیاری بۊە و ئیسە نییه، ئەگەر لەیوا بنووڕیمن ک مەبەست شاعر له “خوەی” هویەت جنسیەتی بوو، تۊەنیمن بۊشیمن ئەو گوم بۊنە هەڵگەردێدەو له ناو چێین نەقش ژن له ناو چالاکیەیل کوومەڵایەتی و کاریگەریێ له بان ژیان ئایەم ک له سەردەمێگ ژن نەقش فرە گرنگێ داشتێیە و وە هاتن سیستم پیاگ سالاری ک وە دی هاتگ له سیستم سەرمایەداریە و ئێسە شاعر هۊر ئەو “خوەی”ـە کەی.

شاعر وە له ناو بردن و کوشتن ژن ئاماژە کەید و هەنایگ ئۊشێ “وە تاڵ گیس خوەی” ئێ ئەوڕەسینە وە دەس تیەی ک

مەبەست شاعر ئیەسە ک هەنایگ تواسنە بوونە مدوو گیچەڵێگ ئڕا ژن و خسار رەسانن پێ، له تایبەت‌مدەندیەیل خوەی سووئستفادە کردنە ک گەپ فرە گرنگێگ ئڕا ژیان ژنە. ژن ئەگەر خوەی وە بوون یەی ئنسان، نە وە بوون جنسێگ خوارتر لە پیاگ و وابەستە بناسێد و بکووشێ تایبەت‌مەندیەیل خوەی بناسێد و تەقویەت بکەی تۊەنێ له بەرابەر خسارەیلێ ک پێ رەسێ خوەی بپارێزنێ. ئەما ئەگەر تایبەتمندیەیل خوەی نەناسێد و تمام تەقەلای رەسین وە پیاگ بوو، پڕ دیاریە ک رزگار نیەود و هەمیشە خەسار دۊنێ. چۊن هەر جنسێگ تەنیا له رێ ناسین خوەی، تایبەتمەندیەیلێ و پێش چێین له رۊ ئەو تایبەتمەندیەیله تۊەنێ جیگەی خوەی وە دەس بارێ.

شاعر خوەی وە بوون رووڵەی وا وە بەردەنگ ناسنێد و وا هەم تۊەنێ ژیان‌ بوەخشێد و هەم تۊەنێ ژیان بگرێ. ئێجار ئەو وا وە وایگ دڵ‌پەشێو تەوسیف کەید و لە دەسێگ سیە گەپ دەی ک یاڵ ئەسپێ بڕییە. له ئێرە دۊنیمن شاعر مدوو گیچەڵێگ ک پێش هاتێیە دەس یا دەسەڵاتێگ زانێ و سەردەم پێش هاتن ئێ گیچەڵە ئڕای نادیارە. ئێ نادیاریە ئەگەر تەقەلا ئڕا ئەوڕەسین له دۊای بوو فرە خاسە، وەلێ ئەگەر نادیاری جوورێ بوو ک شاعر گومان بکەی نیەتۊەنێ سەرچەوەی پێیا بکەی، ئڕا هەمیشە ئەو دەس یا دەسەڵاتە تۊەنێ خەسار بڕەسنێ. یەکم گام ئەودیین سەرچەوەس و ئێکەش هۊردەو بۊن ئڕا چارەسەری گیچەڵ.

باس کردن له ئەنفاڵ ک کارەساتێگ سیاسی و دژ وە ئنسان و بەشێگ له دیرووک کورده، له ناو شێعر فرە له شاعرەیل هاتێیە وەلێ مدوو هەڵوژانن ئێ شێعرە ئڕا هۊردەو بۊن ئیەسە ک هەنایگ ژنێگ کورد له ناوچەی کەڵهوڕ هێمان له بووت هویەت جنسیەتی خوەی وە ئاکامێگ نەڕەسیە و نەتۊەنسێیە مدوو و دەسەڵاتێگ ک لەیوا هویەتێ لێ سەنێیە و نوقمێیا کردێیە بناسێ، چۊ وە ئێ زوان و شێوەی وەتن بتەوێگەو گەپ له هویەت ملی دایە. هویەت ئاستەیلێگ دێرێ ک هویەت ملی یەکێگ له ئەوبانترین هەستەیل رەسین وە هویەتە. شاعر هەنای گەپ له خوەی دەی پەشێوە و بێ‌دەسەڵات و هەنایگ گەپ له کورد دەی فرە موحکەم قسە کەی. ئڕا نوقما بۊن خوەی گەپ له دەسەڵاتێگ نادیار دەید و وە ئاشکارا(سراحەت)ەو نیەۊشێ له برایبەر ئەو دەسەڵاتە وسێ، وەلێ ئڕا گەپ کورد وە پێچەوانەی گرفتەیلێگ ک هەس تەنیا له بان بەرخوەدان و خەبات هۊردەو بوود. شاعر لەوای کوردێگ باوەڕ دێرێ ک بەردەوامە وەلێ له نموونەی شێعر تر ک وە هاوردن “دارسان گیس” دیاری بوو ک شاعر له خوەی وەک ژنێگ ئۊشێ لەنوو له هاوارەیلێ ک له قوڕگ مانە و شێعرەیل زوان‌بەسیای ئۊشێ و ئێرەسە ک ئێ دژبەرەکی(تەناقوزە) دیاریەو بوو. باوەڕ دێرێ هۊرێ جوور کوردێگ زاوزێ کەی، وەلێ سینگێ لەوای ژنێگ قەورسانە و شێعرەیلێ ک باوەڕ و نووڕگە و ئەندیشەین زوان بەسن.

کورد یانێ نەتەوەێگ له ئایەمەیلێ وە جنسەیل جیاواز و ئەگەر توایمن نەتەوەمان پێش بکەفێ، یەکم جار بایا خوەمان خاس بناسیمن. پێشکەفتن تەنیا وەختێ وە دەس تیەی ک ئایەمەیل یەی کوومەڵگە بتۊەنن خوەیان و رێ و ئامانجێیان خاس بناسن و لەیواسە ک تۊەنن رزگار بوون. وەرجه باوەڕ داشتن وە بەردەوام بۊن کورد، بایا باوەڕ بێیاشتۊمن ک وەک ژنێگ هاوارمان نەبایس له قوڕگ بمینێ و ئەگەر ئێرنگە رێ هاوارمان بەسن، ئمکان ئیە ک وە تەقەلا هاوارمان بەرزەو بکەیمن هەس. چۊن کاریگەری زوان هەم پەیوەندی دانە و هەم له رێ ئێ پەیوەندیە تۊەنیمن نووڕگە و ئاواتەیلمان مونتەقڵ بکەیمن فرە خاسە وە جی نیشان دان ژیان ئمڕوومان، هەم ئمڕوو بنەخشێنیم و هەم سووێگ ک وە دڵمانە.

ئازادی یەکێگ له باسەیل شێعر شەفیعیه ک تاسەی کەید و ها شوون پێیا کردنێ، بایا هۊردەو بۊمن ک ئڕا پێیا کردن رێ و رەوەن ئازادی له دەرۊن خوەمانەو بایا دەس پێ بکەیمن. شەفیعی له چەپاو بۊن ژن ئۊشێ، چەپاو بۊنێگ له ناو دەورملیێگ گوڵ‌گوڵی و ئیە نیشان دەی ک وە باوەڕ شاعر ئیمە له رێ رەنگینیەیلێگ درووکانی گووڵ خواردیمنە و نموونەی لەیوا گەپێگ فرە هەس؛ جوور نواگیری له چالاکی ژن و بەرتەسک کردنێ له کوومەڵگە له لایەن پیاگ وە بوون دووس داشتنێ.

9. لە ئێ بەشە نووڕیمنە ناوەڕووک نموونە شێعرەیلێگ له جەعفەری‌مێهر:

1.9. وە پەل بژانگ/ ئەوقەر چووەچزگی ئاوەختەیل خەفتگێ دا تا/ هەڵواڕکیان!

2.9. قڵایل پێسێ/ پسا کەرتەیل زەینم دەن له یەک/ نەواتای هۊرد له تێیان کالۊم/ م/ چ داوڵ بێ‌دەسەڵاتێگم…(پژوهش‌نامە و آسیب‌شناسی ادبیات کرمانشاە و ایلام: 72)

3.9. له خەیوا هاتمە؟!/ یا خەیوا هاتمە؟!/ پا ئەڵگرم و چم وەرەو بندرس خوەم/ له ناو مێژگ ژیانم ژاو خوەمە خوەما/ *…/ چمە فێر خوەم،/ فێر داڵگ و داپیرەیل/فێر ژیان/ ژیانێ پڕ له ژان/ له قەی پەل‌پوو شەجەرەناوەی باوگ و باپیرەیل/ وەلێ تێوڵم تەتیەی له هۊچ/ …/ لەی بێ‌دەسەڵاتیە، لەی رێ تیەریکە لا گرم/ وەرەو قەورسان/ لە قەی دارناوەی زنەی نیشانێ لیان نییە!/ گاهەس له دڵ قەورسان/ سەرم سڕ مینێ/ تەنانەت/ له دڵ قەورسانیش/ ناویان نییه!/ تەنانەت مردگەیلیش هە باوگ داشتنە/__/ نەوای م نیێم؟/__

4.9. م نیەسەم و/ دەم بەسم و/ هچان هچان هچان نوقما بووم له بێ‌دەنگی خوەم/ ژنێ پسا ژان کیشێ/ ژان ئەزرەتەیلێ/ ک وە سێدارەی نەزانستی کیشیان/ ژنێ له نەزانی خوەێ پسا ژان کیشێ

5.9. شەکەت له دیکتاتورەیل وڕ ویم/ گ رواڵەی دەسەڵات نیاشتگیان/ بۊەسە هۊهایگ و/ مف ناس له قوڕگ رزگاری ماف ژنان/ …/ رێیەیل رزگاری شەکەتن له رەوەنیەیل نادیار/ …/ کەی تواین ئەڵسین له ئێ خەو مەرگ وریای چەنی چەن ساڵە؟!/ ئەڵسن!/ …/ئەڵسن ئڕا ئافراندن کوورپەی رزگاری/__

6.9. فام نەکردم کەی دنیای بێ‌وێنەی پڕ له راسی مناڵیم/ له چین داوان شووڕێ گوما هات/ گ داڵگم ئڕا بێ‌دەنگیم دۊران/ / تەزەک خوەم له بێ‌دەنگیێ گ باڵا رواکان/ __

جەعفەری‌مێهر له نموونە شێعر 1 له تەقلا ئڕا له خەوا کردن ئەزرەتەیلێ و له نموونە شێعر 2 له تەفتیش باوەڕەیلێ ئۊشێ. له نموونە شێعر 3 ها شوون پێیا کردن خوەی و له شوون ئێ ئامانجە رێیەیلێگ ئازمایش کەی و له نموونە شێعر 4 له ژان کیشان ژن وە مدوو نەزانی خوەی و له نموونە شێعر 5 گەپ له پیاگ سالاری و تەقەلا ئڕا گۊەڕانن رەوش و له نموونە شێعر شماره 6 له مدوو بێ‌دەنگی دۊەت ئۊشێ.

هەرکەس له ناو ژیانێ بڕێگ ئاوات و ئەزرەت دێرێ ک ئڕا رەسین پێیان کووشێد و گاجار ئایەم ئەوقەرە له هەلومەرج مەوجوود نائمێدە ک دی وە ئاواتەیلێ فکر نیەکەید وە یا ئەگەریش فکر کەی ئەو داخوزیەیلە ئڕای فرە دۊر له دەسڕسن. شاعر له نموونە شێعر یەکم باس تێکووشین ئڕا چالاکەو کردن ئاوەختەیلێ دەید و کەڵک گرتن له وشەی چووەچزگی و هەڵواڕکیان نیشان دەی ک شاعر کووشێ وە زوور ئاواتەیلێ له خەوا بکەید و پیرووزیش بوود. له ئێرە شاعر کووشێ وە بەردەنگ بۊشێ ک ئەگەر ئیمە داخوازێگ دێریمن بایا خوەمان وەرەو رەسین وە پێ گام هەڵگریمن. جەعفەری‌مێهر له وشکانن(تەفتیش) باوەڕ و هەستەیلێ و بێ‌دەسەڵاتی ئڕا نواگیری له ئێ گەپە ئۊشێد و هەرچەن ک ئێ تەفتیش کردنە فرەتر ئڕا دۊەت و هەستەیلێیە، وەلێ ئێ شێعرە بار کولیترێگ دێرێد و ئەو هۊرەو کردنە تۊەنێ هەڵگەردێدەو هەر مژار کوومەڵایەتیێگ. تا وەختێ ک له ناو کوومەڵگە و وڵاتێگ خەڵک حەق نێیاشتوون ئازادانە له سەر گرفتەیل ئەو وڵاتە و ژیان گەپ بێیەن، بێ‌گومان ئەو کوومەڵگە پێش نیەکەفێد و ئێ گیچەڵە تەنیا له رێ کووشان خود مەردم چارەسەر بوو. جەعفەری‌مێهر له شێعر شماره 3 ها شوون پێیا کردن هویەت و هەرچگ لەتەیل فرەترێگ له ئێ شێعرە خوەنیمن، دۊنیمن ک هویەت جنسیەتی مەبەست شاعرە. پەریشانی و پەشێوی شاعر له پرسیارەیلێ و ژاو خواردنێ دیاریە و شاعر له شوون پرسیارەیلێ دەس کەیدە کووشان ئڕا ئەوڕەسین و له شیرۆڤەی شەجەرەنامەوە دەس پێ کەی، شەجەرەنامەیگ ک خودِ شاعر له یەکم ئاماژەیلێ و ناوێ ک لێ تیەرێ وە باوگ و باپیرەیل مونتەسەبێ کەی و ئێجار ها شوون پێیا کردن ناوێگ لە ژن له ناوێ ک کووشانێ بێ‌وەلیفەتە و له ناو شەجەرنامە ناو و نیشانێگ له ژن نییە. له دریژەیا ئڕا ئەودیین هویەت خوەی چوودە قەورسان و له ئەوریشە ناوێگ له داڵگ ئەو کەسانە نیەۊنێد و لەنوو دەسکەفتێگ نەیرێ. گەپێگ ک لەیرە گرنگە ساخت و عادەتەیل زوانیمانە ک دوچەوەکی جنسیەتیە و ئیمە ئەگەر خوازیمن رزگار بۊمن بایس یەکم‌جار له دەرۊن خوەمانەو دەس پێ بکەیمن. شاعر وەرجه نووڕسن وە شەجەرەنامە وەختێ ئۊشێ شەجەرەنامەی باوگ و باپیرەیل یانێ وە بوون کوومەڵگە و فەرهەنگێ ک له تێ ژیەی چەوەڕێ ئیەسە ک شەجەرەنامە هن پیایل بوود و وەختێ دۊاجار رەسێدەو ک ناوێگ له ژنەیل له ناوێ نییه بێ‌گومان کەمتر له زەمانێ گ وە نووڕگەی بەشدار بۊن ژن له تاریخچەی ژیان بچوود وەرەو شەجەرەنامە، جا خوەی.

یانێ ئەگەر ئایەم ئەوقەر خوەی پەروەردە بکەی ک له ساختەیل زوانی له ئیە ئەو وەر رزگار بوو، بێ‌گومان فرەتر حەق‌خوازانە ها شوون ماف خوەیەو و هەنایگ ک هەلومەرج لەوا نەبۊ ئەو کینەی وە دی هاتێیە بوودە مدوو وە شوون ماف خوەی چێینە، وەلێ ئەگەر هەر له پێشترەو وە نووڕینێگ کۊەنە و وەگورەی فەرهەنگ مەوجوود وەختێ ئەنجام دژ وە ئیمەس، چشت عادیێگە ئڕامان و تەنیا خەفەت خواردنێگ بوودە بەشمان و جوور ئەودۊای شێعرەگە شاعر وە هەبۊن خوەی گوماناواییە. ئەسە ئڕا گۊەڕانن فەرهەنگ یەی کوومەڵگە بایا دیل باوەڕەیل و ساختەیل کۊەنە نەبۊمن و تەنانەت له بان وشە وە وشە هۊردەو بۊمن. جیا له ساختار زوانی دژ وە ژن، بایا له وەرایوەر ساختارەیل فەرهەنگیش بووسیەیمن و ئەگەر کوومەڵگە کووشێ کاریگەری ژن بسڕێدەو، وە جی نووڕسن وە ساختارەیل مەوجوود و شک بردن ئەو کاریگەری ژن، له ساختار رەخنە بگریمن و دژ وە ئێ هەلومەرجە بووسیمن. له ئیە ئەو وەریش وەتیمن ک ئەرک ئەدەبیات خەباتێگ وشە وە وشەس و بایس جوور رووژنایگ بوو ئڕا رێنەمای رێ گوم کردەیل، ئەگەر شاعر تەنیا هەلومەرج مەوجوود بڕازنێدەو هاتێ کووشانێ بوود ئڕا دیاریەو کردن گیچەڵەیل، وەلێ ئەو خەباتە ئڕا ژیان ئازادە ئەگەر له ناوێ نەود، هاتێ ئەو ئەدەبیات و هەست خەمە فرەتر ئایەمەیل وەرەو سەرشووڕی له رەوش مەوجوود بکیشنێ، تا کووشان ئڕا بانانێگ رووشن.

یەک تر له مژارەیل شێعر جەعفەری‌مێهر تاوانبار زانسن خود ژنە و باوەڕ دێرێ ژان ژیان ژن وە مدوو نەزانستی خوەیە ک ئیە تۊەنێ گامێگ بوو وەرەو پێیا کردن سەرچەوەی گیچەڵەیل ژیان ژن. شاعر له دیکتاتورەیل وڕ ویمێ ئۊشێ ک دەسەڵات نیاشتگیان بۊەسە مدوو نەڕەسین ژنەیل وە مافێیان و ئیە هەم ئاماژەی فرە وە جیێگە ک ناو شێعر ئێ شاعرە دۊنیمن. بایس بزانیمن ک گیچەڵ ژیان ژن، تەنیا دەسەڵاتداری پیاگ نییه و پیاگیش وە خودی خود دەسەڵاتێگ نەیرێ. ئەگەر پیاگ وە دەسەڵات دار و کەسێگ ک حەق ژن لێ سەنێیە بزانیمن، ئەوساسە ک بۊمنە دژ وە کوتێگ له کوومەڵگە و چۊن خاس له سەرچەوەی گیچەڵ نەڕەسیمنەسەو، کووشانمان وە پەرتخێگ نیەڕەسێ. له رێ خەبات ئڕا ژیان ئازاد بایس بڕەسیمنەو هەم ژن و هەم پیاگ ژێردەس سیستمێگن ک ئایەم ئڕای تەنیا ئامرازێگە ئڕا رەسین وە بەرژەوەندی خوەی. ئەگەر تەنیا ژن مدوو گیچەڵەیلێ بزانیمن چەوەڕێیمن کوتێگ له کوومەڵگە ئێ گیچەڵ گەورا چارەسەر بکەید و له ئێ رێیە ژن هاتێ پیاگ وە گونابار بزانێد و وەل پیاگەو ک کوت تر له کوومەڵگەس خەبات بکەی، له ئێ حاڵەتە ئەگەر ژن بتۊەنێ دەسەڵات بگرێدەو دەس گیچەڵ چارەسەر نیەو بەڵکوو دەسەڵات نسبی له دەس کوتێگ له کوومەڵگە، کەفێدە دەس ئەو کوت کوومەڵگە و لەینوو کوتێگ له ئایەمەیل بوونە ژێردەس و دیل. له رێ ئەوڕەسینێگ قۊلتر ک هەم ژن و هەم پیاگ تاوانبار بزانیمن و له سەرچەوەی گیچەڵیش بڕەسیمنەو، ئەو وەختەسە ک تۊەنیمن له رێ رزگاری وە شێوەیگ درس گام هەڵگریمن. شاعر وە ئێ هەلومەرجە وە وەتن “ڕێیەیل رزگاری شەکەتن له رەوەنیەیل نادیار” وە ئێ گەپە ئاماژە کردێیە و تا هەدەف رەوەنی رێگای ئازادی نادیار بوو، دەسکەفتێگ نەیریمن. رەخنەیگ ک ه سەر ئی شێعرە ئیەسە ک له ئەنجام شێعر، شاعر خوەی له کوومەڵگەی جیاوە کەید و وە کردار ئەمری “هەڵسن!” له ژنەیل توای ک ئڕا ژیان ئازاد بکووشن و ئیە ئێ هەستە وە بەردەنگ مونتەقڵ کەی ک شاعر خوەی جیاواز زانێد و ئیە بوودە گرفتێگ ئڕا پەیوەندی هەست هەوەجە وە چاڵاکی ناوەی شاعر و بەردەنگ و بەردەنگ هەست کەی شاعر خوەی ئەوبانتر زانێ قسەی شاعر کاریگەری نەیرێ.

شاعر مدوو بێ‌دەنگی خوەی شێوەی پەروەردە کردنێ وە دەس داڵگێ زانێد، لە وڵات خوەمان وە بوون فەرهەنگێ ک دێریمن، ئەرکەیل جیاوازێگ ئڕا هەر جنسێگ دیاری کریایە و له رێ ئێ ئەرکەیلە هەر جنسێگ هویەت جنسیەتیێگ پێیا کەی. یەکێگ له ئلمانەیل هویەت جنسیەتی ژن پەروەردە کردن مناڵە و وە داخەو پیاگ ئێ کاره وە ئەرک خوەی نیەزانێ. له حاڵێگا ک ئەگەر هەر جنسێگ تایبەتمەندیەیل خوەی خاس بناسێگ و هەرکام وە بەش خوەیان له په‌روەردە کردن مناڵ بەشدار بوون، ئەو مناڵە خاستر پەروەردە بوو. له ئێ شێعرە، شاعر وە ئیە ئاماژە کەی ک ژن وە مدوو نەزانستی خوەی و وە بوون فەرهەنگێگ ک بڕێگ چشت وە ئەرزش زانێ، بوودە مدوو سەرکوت کردن دۊەت و لەیواسە ک دۊەت هەر له مناڵیەو فێر بێ‌دەنگی کەن و دۊاجاریش ک ناو کوومەڵگە دەسەڵاتێگ نەیرێ سەرکووفت خوەی.

10. ئڕا ئاخرین بەشِ هۊردەو بۊن له ناوەڕووک شێعر ژنەیل کورد له ناوچەێ کەڵهوڕ نووڕیمنە یەێ شێعر لە ئەمینی:

1.10. م له وڕینەێ وا و واران/ له وڵاتێگ ورسی پێیا بۊم/ له هامشوو کوومەێ ئایەمەیل/ ک لاڵ بۊنە و ورسی هاوار دەن/ برێندار بۊم/ له خاپوورەێ کاتژمێرەگان/ خاپوور بۊمە و/ له وەیشت ئەوین دامڵکیامە/ ک م هەم خودا توام و هەم خورما/ له نیشتمانێگ کز و کوور/ ژنەیلێگ نەزووک/ ک بێزێ وە خودا و خورما کەن و/ مخت کوورپەگانێان وە لاڵی دەن/ ئاخ ک م ژنێگم خاپۊر/ له نیشتمانێگ کز و کوور/ ک له وڕاوەێ ماتیک و سکسوالیتە له خوەم چێمە/ لەێ وشکەساڵ ئەوین و دڵداریە ئاوس شێعرێگ بۊمە/ ک نە زاێدەم و نە زام و نە زاوزێ کەم/ م بێزێ وە پیتەگان کوردستان کەم/ ک م هەم خودا توام و هەم خورما/ لەێ جیەجەنگە ک داوڵ و قڵاگان/ تەبانی ئڕا لەشم کەن/ ئاوس ژانێگ بۊمە و دی/ نە خودا توام و نەیش خورما/ م شاعرێگم ورسێ/ ک مختم وە هاوار دانە/ لەێ جیەجەنگە/ له وڕاوەێ نان و ژان/ شێعر و نان/ شێعر و ژان/ سەرگەڕەگان وسانەسە مکوڵ/ تا پیت وە پیت لەشم حاشا بکەن/ ک داڵگم له وڕینەێ ژن و ژان/ مەمگ حاشا گوشانە دەمم و/ له دڵداری کوڕەگان ئێ وڵاتە قێەخەم کرد/ ماردین دڵداری هرامە ماردین!/ لەێ جیەجەنگە/ ک سەرگەڕەگان وسانەسە دیار لەشمەو/ م ئاوس شێعرێگ بۊمە قێەخەی/ ک نە زاێدەم و نە زام و نە زاوزێ کەم/ م بێزێ وە پیتەگان کوردستان کەم(پژوهش‌نامە و آسیب‌شناسی شعر کردی ایلام و کرمانشاە: 65_63)

وە مدوو ئییە ک شێعرەیل فرەیگ لە ئەمینی لە هاماچ نەبۊ، وە هاوردن شێعر کامڵێگ له ئێ شاعرە دەس کەیمنە باس کردن له سەر ناوەڕووک ئێ شێعره. یەکێگ له خاڵەیل گرنگ ئێ شێعرە ئیەسە ک هەم له بووت ژیان ژنە و گیچەڵەیلێیە و هەم له وشەیل تایبەت ژن ئڕا رەسانن ناوڕووک کەڵک گیریایە. نەزووک بۊن، بێزێ کردن، ماتیک، ئاوس بۊن، زاین و زاوزێ کردن و مەمگ له وشەیل ئێ شێعرەنە ک وەل ژنەو پەیوەندی راسەیڕاس دێرن و ئێ وشەیله بۊنەسە مدوو ئافراندن فەزایگ ک گەپ دان له سەر گیچەڵەیل ژن له ناوێ رەنگین جی کەفتێیە و شاعر تۊەنسێیە له ئێ وشەیل تایبەتە خاس کەڵک بگرێ. له ناو ئێ شێعرە تۊەنیمن هەم گیچەڵەیل کوومەڵگە بۊنیمن و هەم گیچەڵەیل تایبەت وە ژن. ئەمینی له چەن شوون وه وڵات کز و کوور و ورسێ و ئایەمەیل لاڵ ئاماژە کەید و بەردەنگ رەسێدەو ک کوومەڵگەیگ ک شاعر گەپێ دەی، کوومەڵگەی چاڵاکێ نییه. وە بوون ئییە ک دۊای تەوسیف کوومەڵگەی کز و کوور، گەپ له ژنەیل و داڵگەیل نەزانێگ دەی ک نیەتۊەنن مناڵەیلێگ وە فکر وازەو پەروەردە بکەن و بێ‌دەنگی فێر مناڵێیان کەن، وە ئێ ئەنجامە رەسیمن ک شاعر رەوش ژیان ژن و وە کولی ژیان گشت ئایەمەیل وە مدوو ژنەیلێگ زانێ ک زانیاری نەیرن. ژنەیل تەوسیف کریای له ئێ شێعرە کەسەیلێگن ک داخوازەیل فرەیگ دێرن وەلێ توان کووشان ئڕا ئەو داخوازەیله و خەڵق ژیان ئازاد له رێ درس پەروەردە کردن مناڵەیلیانەو نەیرن.

شاعر وە هاوردن وشەیل ماتیک و سکسوالیتە وە فەرهەنگ و سیاسەت مەربووت وە مەسائڵ جنسی ئاماژە کەید. له دنیای ئمڕوو وە بوون وەڕێیەو چێین سیستم سەرمایەداری ژن بۊەسە کاڵای جنسیێگ کە هەم سیستم بەرژەوەندی خوەی لێ وە دەس تیەرێد و هەم پێشکەشیێگە ئڕا پیاگ ک لەی رێیەو بەرژەوەندی پیاگیش ئڕا شوون ئێ سیستمە گرتن بپارێزنێ. هەرلەیوا ک شاعر ئاماژە کردێیە، ژن لە ناو دنیایگ ک ئڕای سازینە خوەی گوم کردێیە و نیەتۊەنێ هویەت جنسیەتی خوەی لەوای ئەندامێگ له کوومەڵگە ک له خزمەت سیستم سەرمایەداری و پیاگ‌سالاری نەو، پێیا بکەید و خاپۊر بۊە. یەکێگ له گەپەیل گرنگ ئێ شێعرە، گەپ پەروەردە کردنە، له شوونێگ شاعر گەپ داڵگەیل نەزووکێ دەی ک مناڵیان فێر بێ‌دەنگی کەن و داڵگ خود شاعریش له ئێ گەپە جیاواز نییە و هەنایگ گەپ گیچەڵەیل ژن دەی، وە جی زانیاری دان وە مناڵێ ئڕا کووشان له رێ رەسین وە ماف خوەی، حاشا کەید و لەنوو نەسڵ بانان له رێ پەروەردە کردن مناڵیەو وە ئێ گیچەڵەیل جنسیەتیە عادەت دەید و خوەیشێ بوودە مدوو وەڕێیەو چێین سنوورداربۊن(مەحدوودیەت)ەیل جنسیەتی و دۊەت خوەی له دڵداری قێیەخە کەی و وشەی نەزووک فرە خاس وە ناتەوانی ژن ئڕا ئافراندن و پەروەردە کردن درس نەسڵ بانان ئاماژە کەید. شاعر هەنایگ له نووڕگەی شاعر بۊنەو ئڕا بەردەنگ قسە کەی، گەپ له شێوەی تر له پەروەردە کردن دەید و له ئێرەسە ک وە بوون شاعر هاوار و ناڕەزایەتی خوەی سەبارەت وە هەلومەرج نیشان دەید و ئێرەسە ک ئەرک ئەدەبیات رووشنەو کەی، شاعر وە بوون کەسێگ ک ئڕا ناڕەزایەتی کردن پەروەردە بۊە ناسنێ، نە کەسێگ ک تەنیا رەوش مەوجوود تەوسیف بکەی.

دەسەڵاتدارەیلێگ ک کووشن ژیان تایبەت ژن حاشا بکەن له ئێ شێعریشە دۊنیمن و داوڵ و قڵاگان وە دەسمیەت یەک کووشن تایبەتمەندیەیل ژن له وەرچەو نەگرن و نەیلن جوور جنسێگ جیاواز خوەی پێیا بکەید. داوڵ سەمبوڵ پارێزاننە و لە ئێرە پارێزەریش ئڕا لە ناو بردن ژن وەل دەسەڵاتدارەو هاودەسە.

بنەماڵە هەرچەن ک بنکەی فرە گرنگ و تەنانەت پیرووزێگ وە حساو تێ، وەلێ فرەتر بۊەسە مدوو کووشان و دریژە دان وە گەپەیل جنسیەتی و گیچەڵەیل ژیان ژن. پیایل وە بوون باوگ، برا و هاوژین، خوەیان وە خاون دۊەت، خوەیشک و هاوژینیان زانن و بۊنەسە مدوو ئیە ک ژن هەست وە ژێردەس بۊن و گیروودەیی(تەعەلوق) بکەید و ئەگەر ژنێگ بکووشێ ژیانێگ ئنسانی و ئازاد بێیاشتوو، بێ‌گومان نواگیری لێ کەن. هەر ئێ باوگ و برا و هاوژینە خوەیان وە پارێزەر ژن زانن و له ئێ رێیە قودرەت گرتنەسەو دەس. سیستم سەرمایەداری وە هاودەسی سیستم سونەتی و پیاگ و بنەمای بنەماڵە بۊەسە مدوو ژێردەس کردن ماف ژن و کووشان ئڕا له ناو بردن تایبەتمەندیەیل ژن. شاعر وە هاوردن وشەی “جیەجەنگ” نیشان دەی ک درسه دەسەڵاتدارەیل پسا ئڕا له ناو بردن ژن کووشن، وەلێ ژن لە ئێرە نەکارا(مونفەعڵ) نییە و وەل ئێ گەپەو جەنگیەی، ک ئەگەر چاڵاکی و خەبات شاعر نەۊاتاد دی جەنگێیان و جیەجەنگێ نەبۊ و ئیە نەقش چالاک ژن ئڕا خەبات و رەسین وە ماف خوەی نیشان دەی. شاعر هاوچەرخ ک پسا ئڕا پێیا کردن هویەت جنسیەتی خوەی له ناو سیستمێگ ک خاپۊرێ کردێیە جەنگێ، ئاواتێ ئڕا رەسین وە هویەت ملیە و هۊر له کوردستان کەی.

دڵداری و گەپ له یار دان مژارێگ پوڕکارکرد ناو شێعر شاعرەیله ک وەتیمن له ناو شێعر ژنەیل نەتۊەنسێیە شوون خوەی پێیا بکەید و ژنەیل له ئلمانەیل پیاگانە کەڵک گرن و ئیە خوەی مدوو فەرهەنگی دێرێ. ئەگەر زوان شێعری ژن له دڵداری له فەزای کامڵەن پیاگانە دۊرەو کەفتێیە، وەلێ شاعرەیل ژن له رێ تەوسیفەیل کۊەنەیگەو یارێیان وەسف کردنە و نەتۊەنسنە له شێعر دڵداری زوان و فەزای نووێگ بخوڵقنن. له شێعر ئەمینی دۊنیمن ک یار وە ناوەو چڕیەی(ختاب کرێد) و ئیە تۊەنێد رچەشکنیێگ ئڕا فەزای شێعری و کوومەڵگەیی ژن له بارەی دڵداری بوو، شاعر کێشەی قێیەخە بۊن دڵداری ژن وەل هاوردن ناو یارەو ئامیتە کردێیە و ئیە حەرکەت ناڕەزایەتیێگ وە هەلومەرج مەوجوودە.

وشەی ماردین هەم ناڕەزایەتی وە تابوو بۊن دڵداری ژن نیشان دەی و هەمیش وە هاوردن وشەیل ماردین و جیەجەنگ وە رۊداوێگ سیاسی ک له شار ماردینەو دەس پێ کریا ئاماژە کەی.

11. ئەنجام:

ئەدەبیات یەکێگ له رێیەیل ئەوڕەسین له نووڕین و ژیان نۊسەر و شاعرە و له رێ ئەدەبیات تۊەنیمن رەوش هەر کوومەڵگەیگ لە سەردەم تایبەتێگ بناسیمن. له ئێ وتارە نووڕسیمنە ناوەڕووک شێعر ژن کورد له ناوچەی کەڵهوڕ و جی دێرێ ئاماژە بکریەی ک وە بوون دەرفەتێگ ک وتارەیل کوڵ پیمان نیەن، له سەر شێعر فرە له شاعرەیل باس نەکریا و ئڕا ئێ وتارە پەنج شاعر و له هەر شاعر شێعر یا نموونە شێعرەیلێگ هەڵوێژیان. یەکێگ له گیچەڵەیل ژن له ناوچەی ناوبریای و فرە له ناوچەیل تر، گیچەڵ جنسیەتیە و ژن نەتۊەنسیە وە هویەت جنسیەتی خوەی پەی بوەید، تایبەتمەندیەیل خوەی بناسێد و له رێ تایبەت‌مەندیەیل خوەی شێوه‌ی ژیان درسێگ بخوڵقنێ. جنسیەت بۊەسە مدوو ژێردەس بۊن ژن و هە وە بوون جنسیەت، فرە ئازارەیل رەوانی و جنسی له ناو بنەماڵه و کوومەڵگە پێ رەسێد و تواسیمن بزانیمن ئێ گەپە له ناو ئەدەبیات ژن دیاریە یا نە و وە کولی ژن له ئێ ناوچە وە چ شێوەی دڵداری کەی، جی‌ولوور خوەی ناو ژیان چۊ دۊنێ، کاردانەوەی نسبەت وە شێوەی ژیانێ چۊنە و چ گەپەیلێگ له ناو کوومەڵگە ئڕای گرنگە. مدوو هەڵوژانن ئێ مژارە له سەر جنسیەت و ژن ئیە بۊ ک ژن له بووت ئاماری کوتێگ لە کوومەڵگەس و بێ‌گومان شێوەی ژیان، نووڕین و کووشانێ له بان گشت کوومەڵگە کاریگەری دێرێد.

هەرلەوا ک دیمن شاعرەیلێگ هەن ک دیل فەرهەنگ دژ وە ژنێ بۊنە ک کووشێ تایبەتمەندیەیل ژن له وەر چەو نەگرێد و ژن له کوومەڵگە بسڕێدەو و بووده مدوو وە دی هاتن ئێ باوەڕە ک پیاگ له ژن ئەوبانترە و ئەگەر ژن خوازێ ناو کوومەڵگە سەرکەفت بوو، بایس له ژیان پیاگ و تایبەتمەندیەیلێ ئوڵگوو بگرێ. ئێ ئوڵگوو گرتنە تا جیێگە ک ژن تەنانەت ئڕا دڵداریش خوەی نەیدە شوون پیاگ و وە زوان پیاگەو شێعر دڵداری ئۊشێ ک ئیە گیچەڵ گەورایگ له ناو ئەدەبیات ژن له ئێ ناوچەسە، هەرلەیوا هۊرەو کردن له ژیان کۊەنە و ئلمانەیل کۊەنە بوودە مدوو ئیە ک شیفتەی شێوەی ژیان له ئیە ئەو وەر بۊمن و له رێ ورووژاندن هەست(برانگیختە کردن احساس) بەردەنگ، بۊمنە مدوو وەرەو ژیان کۊەنە چێین.

یەک تر له فەزایل فکری و ئەدەبی ژن له ئێ ناوچە، کووشان ئڕا پێیا کردن هویەتە. وەلێ نووڕین هەرکام له شاعرەیلێگ ک له ئێ وتارە باسێیان کریا جیاوازە. هەر له یەکمین ئاست ک وە دی هاتن پرسیارە تا گەپ دان له سەر ماف ژن و گەپ نیشتمان و هویەت ملی ناو ئێ شێعرەیله دیمن. گاجار شاعر له رەوش خوەی له ناو کوومەڵگە گلەیی کەید و ها شوون پێیا کردن هویەت خوەی، وەلێ فرەتر نائمێدە و بانانیش رەش دۊنێد و وە جی هان دان ئڕا بانانێگ نوو، تەنانەت نەسڵ بانانیش تۊش ئێ گیچەڵ نائمێدیە تیەرێد و وە نەبۊن چاڵاکی ئامووژیارییان کەید و چارەی ئێ رەوش گەنە له دەرچێین زانێ. گاجار شاعر له چالاکی ژن وە بوون هاوژین، داڵگ و خەباتکەر و کووشانێ له رێ پێیا کردن هویەت گەپ دەید و له خسار دیین ژن وە بوون نەناسین خوەی ئۊشێد و فرە نووڕینەیل تر ک له سەرێیان باس کریا. وە گشتی هەنایگ ئەدەبیات ژن له ئێ ناوچە خوەنیمن، رەسیمنەو ک گیچەڵەیل جنسیەتی له ئێ وڵاتە ئەوقەر فرەس ک ژنەیل یا خوەیان گوم کردنە و وە هویەتێگ پیاگانەوە پسای ژیەن، یا فرەتر هازێیان نانەسە بان ئێ گیچەڵە و هڵایە گشت فەزای ئەدەبیات ژن گەپ له سەر گیچەڵەیل جنسیەتیە. ئیە ک فەزای ئەدەبیات ژن چیە وەرەو گیچەڵەیل جنسیەتی تۊەنێ ئمێدێگ بوو ئڕا داخوازی کوومەڵایەتی و کووشان له رێ وە دەس هاوردن ماف ژن و گشت ئنسانەیل و ئەوڕەسین لە سەرچەوەی گیچەڵەیل.

دۊای ژیان کۆمونی، ئایەمەیل لە رۊ جیگە و پیگەیان وە چینەیل جیاواز و رۊایڕۊ یەک و دژ وە یەکێگ دابەش بۊن و ئییە یەکمین چشتێگ بۊ ک بۊە مدوو ژێردەس بۊن بڕێگ له ئایەمەیل و ئەگەر خوازیمن دژ وە ژێردەس بۊن ژن بووسیەیمن بایس بزانیمن ک جنسیەت له ئەوڵەویەت ئێ خەباتە نەود و هەنایگ چەومان ها گیچەڵەیل جنسیەتی، فرەتر له بان بنەمای گیچەڵ بان‌دەس و ژێردەس هۊردەو بۊمن. یەکمین چاڵاکیەیلێگ ک ئڕا ماف ژن وەدی‌هاتیش هۊردەو بۊنێیان له بان تەزاد جینایەتی بۊ، وەلێ وە داخەو دۊای پەل وەشانن ئێ جمشتە، جمشتەیلێگ له ناوێ وە دی هات ک رێ و رەوەنێیان نە تەنیا وە چارەسەر کردن بنەمای گیچەڵ دەسمیەت نیا، بەڵکوو بۊە مدوو گووڵ خوەی و خەڵک دان و تا ژنەیل وە شوون گرتن حەقێیان لە پیاگ بۊن و هەن، سیستم چینایەتی بەرژەوەندی خوەی وە دەس هاورد و هێمانیش تیەرێ. ئەگەر هایمنە شوون بەرایبەری، نەبایس بەرایبەری وەل پیاگا بتوایمن، چۊن پیایل خوەیانیش وە بوون جیگە و پیگەیان ناو ئێ سیستم چینایەتییە ماف بەرایبەرێگ وەل هاوجنس خوەیانەو نەیرن. ئڕا نموونە یەکێگ له داخوازیەیل ژنەیل ئازادی‌خواز، چالاکییان ناو کوومەڵگەس و سیستم هەر له ئێ داخوازیە جوورێ سووئستفاده کەی ک هەم ژنەیل گومان بکەن ئازادی وە دەس هاوردنە و هەمیش بۊنەسە هێز کار فرە ئەرزانێگ ئڕا سیستم. ئەسە ئەگەر هایمنە شوون ماف ژن، بایس سەرچەوەی گیچەڵ ژن وە درسی بۊنیمنەو و دژ وە ئەوە بووسیمن.

12. سەرچەوەگان

کوردی:

سەفەری، سومەیە(1397). تام تەم. تهران: سورخابی

سڵێمان‌پووڕ، مەهوەش(1395). هۊرد کەم. کرماشان: کرماشان

شەفیعی، نەسرین(1396). من و بەڕۊ. کرماشان: دیباچە

فارسی:

براهنی، رضا(1357). ادبیات جهان و مفهوم آزادی. تهران: سند

پوردریایی، علی؛ سعیدی، سهراب(1392) ادبیات چیست؟. هفتمین همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی

زرین‌کوب، عبدالحسین(1354). نقد ادبی. تهران: امیرکبیر

ستودە، هدایت‌الە(1378). جامعەشناسی در ادبیات. تهران: آوای نور

کتاک، کنراد فیلیپ(1386). انسان‌شناسی(کشف تفاوت‌های انسانی). ترجمەی محسن ثلاثی. تهران: علمی

ماهیار، عباس(1386). گزیدە اشعار خاقانی. تهران: قطرە